Noodzaak als gelegenheid

Kan noodzaak ook nut hebben? Kan iets dwingends, zoals ‘noodzaak’, toch bevorderlijk, dus nuttig zijn? Of is vrijheid een betere voorwaarde voor goed handelen? Ruth Joos vroeg me naar het mogelijk ‘nut van noodzaak’ in haar radio 1 programma, vorige maandag. Een week lang had ze jonge filosofen op bezoek.

Wel, noodzaak is best nuttig volgens Machiavelli. Hij schreef zijn politieke werken ongeveer vijfhonderd jaar geleden. Italië werd toen door oorlogen verdeeld, zowel door interne twisten tussen steden, als door buitenlandse invallen. Hoe komt het toch, vroeg de Florentijn zich af, dat de grootsheid van het Romeinse Rijk verloren is gegaan? Strijd en oorlog horen bij het (politieke) leven. Goed. Maar waarom kunnen Italianen niet meer winnen?

Die vraag lag aan de basis van Machiavelli’s complexe denken, waarvan ik hier slechts één aspect kan belichten. Machiavelli analyseerde de Romeinse politieke geschiedenis. Eén van zijn bevindingen luidt dat de Romeinen noodzaak (‘necessità’) goed wisten te benutten. Succes hangt namelijk sterk af van hoe je omgaat met noodzaak. Dat omgaan veronderstelt ‘virtù’, deugd. Noodzaak alleen volstaat dus niet: ze leidt niet automatisch tot geïnspireerde actie, maar ze geeft er wel de motivatie voor. ‘Noodzaak’ heeft ‘virtù’ nodig (deugd), en beide staan tegenover ‘fortuna’ (lot).

Noodzaak

Mensen handelen ofwel onder dwang, ofwel naar eigen believen. En de grootste capaciteiten manifesteren zich waar voor vrije keuze de minste ruimte is (1). Noodzaak maakt dus krachten vrij waarvan mensen zich niet eens bewust zijn, omdat mensen zichzelf niet voldoende kennen. Tot noodzaak karakter, temperament en talent aan de oppervlakte laat komen. Machiavelli had geen al te positief mensbeeld: hij meende dat mensen niet uit zichzelf naar het goede streven, maar zich precies van hun goede kant laten zien als de omstandigheden hen daartoe dwingen (2).

Noodzaak is nuttig, want ze helpt de concentratie van de geest. Ze beperkt een breed aanbod aan keuzemogelijkheden tot de essentiële. Hoe maak je dan de juiste keuze? Daartoe heb je ‘virtù’ nodig. Virtù slaat niet op klassieke morele deugden, aangezien Machiavelli juist niet gelooft in een universele morele wet. Deugd betekent eerder ‘voortreffelijkheid’: moed, inzicht, daadkracht, sluwheid, karakter. In geval van tegenslag de moed niet laten hangen. Geen zelfmedelijden hebben (wat hij als een teken zag van slechte opvoeding). Zich willen inzetten voor het algemene belang, bijvoorbeeld als strijder.

Dit klinkt misschien wat abstract, maar er zijn duidelijke, hedendaagse voorbeelden. Neem nu Cuba, tijdens de jaren ’90.

Cuba

Sinds de koude oorlog was Cuba erg afhankelijk van de Sovjet-Unie voor haar economie, voor medicijnen, olie, andere grondstoffen. Door de val van de Berlijnse muur en het ineenstorten van de Sovjet-Unie, was Cuba haast volledig op zichzelf aangewezen, terwijl de Verenigde Staten een streng embargo aanhielden. Tijdens de jaren 1990 stortte de economie dan ook in (80% export-import vermindering, maar de helft van de olie was beschikbaar, minder voedsel etc).

Cuba is des te interessanter als voorbeeld omdat dit land op korte tijd een oplossing moest vinden voor een crisis die de rest van de wereld ook te wachten staat: het wegvallen van goedkope olie. De gevolgen zijn dramatisch: olie is essentieel voor transport, chemische producten (van meststoffen tot verf en plastic), het opwekken van elektriciteit en warmte…

Die noodzaak vormde de aanleiding voor een nieuwe levensstijl, voor een nieuwe opvatting over samenleven. Maar noodzaak op zich volstaat niet om het roer op een positieve manier om te gooien: een maatschappij kan ook ten onder gaan aan een crisis, bijvoorbeeld als mensen te onwetend zijn om oplossingen te vinden. Cuba, bijvoorbeeld, heeft slechts 2% van de Latijns-Amerikaanse bevolking, maar 11% van de wetenschappers. Dat is natuurlijk niet zonder belang: die wetenschappers begonnen meteen intens onderzoek te doen naar alternatieve productiemiddelen voor voedsel, energie, transport. Uiteindelijk konden de Cubanen voor de meeste problemen duurzame oplossingen vinden (door stadstuintjes, andere infrastructuur…). (3).

Voor Machiavelli hoort lijden bij het leven. Tegenslagen en moeilijkheden kunnen ook worden gezien als uitdagingen, aangelegenheden om het beste in jezelf te tonen. Ondanks de lamentabele toestand waarin Italië zich bevindt, schrijft Machiavelli zonder zelfbeklag. Hij denkt niet in termen van vergelding, haat of ressentiment. Hij vermeldt zelfs geen verlangen naar wraak voor aangedaan onrecht.

Denken maakt verschil

Machiavelli’s nadruk op ‘virtù’ impliceert dat filosofie, ideologie of godsdienst een wezenlijk verschil uitmaken voor de zelfredzaamheid van een gemeenschap. Hoe mensen reageren, bepaalt in grote mate de uitkomst van onverwachte gebeurtenissen. Machiavelli staat dan ook heel kritisch tegenover de christelijke godsdienst van zijn tijd. Bij de Romeinen zet de godsdienst aan tot ‘virtù’, tot de juiste deugden, terwijl de Rooms katholieke Kerk op dat ogenblik veeleer het omgekeerde effect heeft bij haar burgers. Machiavelli heeft een afkeer van de actieve machtspolitiek die de RKK voert en van haar corrupte leiders die niet bepaald het voorbeeld geven voor de christelijke boodschap die ze verondersteld zijn te verkondigen. En tenslotte meent Machiavelli dat de christelijke deugden zoals barmhartigheid en nederigheid, actieve kwaliteiten eerder afremmen dan aansporen.

Wat betekent dit nu voor de vrijheid van denken of geloven? Mensen mogen toch denken of geloven wat ze willen? Natuurlijk. Alleen leven mensen niet in dezelfde samenleving afhankelijk van wat velen onder hen geloven, of niet. In termen van effect, blijft wel of niet geloven (en wat men dan gelooft) niet hetzelfde. Recht op vrijheid van denken of geloven betekent dus niet dat het geen verschil maakt wat mensen denken. Zeker niet naarmate noodzaak opduikt.

Nu, Machiavelli was niet helemaal een voluntarist. Zelfs mensen met ‘virtù’ slagen er uiteindelijk niet om ‘fortuna’, het lot, volledig naar hun hand te zetten. Het leven blijft onvoorspelbaar, en deels onbeheersbaar. Een mens kan alleen zijn best doen…

(1) Machiavelli, N. Discorsi. Gedachten over Staat en politiek, deel 1, hfdst1
(2) idem, D, I, 3, 5.
(3) Zie de documentaire “Cuba, the power of community. How Cuba survived peak oil”:http://www.powerofcommunity.org/cm/index.php