Tijdens een tiendaagse meditatie zag de Vlaamse filosofe Tinneke Beeckman opeens hoe Spinoza ons hier en nu kan helpen.

door Marianne Van Dijk, foto’s Kick Smeets. In Filosofie Magazine, n° 12 december 2012, jaargang 21.

Dit interview deed ik ergens in oktober, in Antwerpen. Diezelfde maand sprak ik met Joël De Ceulaer over meditatie, in een ander interview. Hier staat een fragment uit het hoofdstuk ‘meditatie’ in ‘Door Spinoza’s lens’.

“Kunnen we uit de zon zitten? Daar ben ik wat gevoelig voor”. De Antwerpse filosofe Tinneke Beeckman is zich al voor het interview scherp bewust van de fysieke omstandigheden. Dat is geheel in  lijn met haar nieuwste boek ‘Door Spinoza’s lens’: dat laat zien hoe kennis bij Spinoza altijd begint met lichamelijk bewustzijn van indrukken van buitenaf. Verder toont het boek hoe meditatie dat bewustzijn kan bevorderen én behandelt het onder andere de thema’s macht, geloof en seksualiteit. Beeckman hield zich als jongste lid van de Vlaamse denktank Gravensteengroep al eerder met maatschappelijke kwesties als deze bezig. Dit boek markeert dus haar definitieve overstap van academica aan de Vrije Universiteit Brussel naar autonome denker.

Bij alle thema’s die het boek behandelt, blijkt Spinoza relevant te zijn voor kwesties waar onze maatschappij zich nu geconfronteerd ziet. Neem de economische crisis: daarbij kunnen we wel wat naastenliefde gebruiken, en Spinoza weet hoe je die kunt stimuleren. Beeckman: “Spinoza vindt het van belang dat naastenliefde niet vanuit een moreel gebod komt:  binnen het christendom is naastenliefde een vereiste, en word je gestraft als je niet aan de eis voldoet. Dit heeft volgens Spinoza tot gevolg dat mensen elkaar vooral uit vrees of schuldgevoel helpen. Maar dat zijn negatieve emoties en daarom geen goede basis voor ons handelen.”

Wat is dan het juiste uitgangspunt om iets voor een ander te doen? “Voor Spinoza betekent naastenliefde handelen in overeenstemming met de rede. Er is namelijk inzicht voor nodig in wat je kunt doen voor een ander. Als je weet wat je kunt doen en daar realistisch over bent, ligt het meer voor de hand om dat ook daadwerkelijk te doen. Spinoza houdt er niet van de schuld elders te leggen. In mijn boek beschrijf ik hoe we in de politiek veel meer gebruik kunnen maken van dit idee: nadenken over wat burgers zelf kunnen ondernemen binnen de economische en ecologische crisis die we beleven.”

Consuminderen

Spinoza mediteerde waarschijnlijk niet, of in elk geval niet zoals wij nu op een matje in de meditatiehal doen. Toch kreeg Beeckman een nieuw inzicht in Spinoza’s ideeën tijdens een tiendaagse meditatie. “We zaten daarbij de hele tijd in stilte, we mochten geen parfum dragen en de maaltijden waren zonder al te veel prikkelende toevoegingen. Ik begon niet alleen scherper te ruiken en voelen, maar kreeg ook opnieuw interesse in Spinoza’s filosofie van de lichamelijke kennis.” Kennis begint volgens Spinoza bij het lichaam, dat constant indrukken krijgt. Die kennis noemt hij de verbeelding. Ze garandeert geen juiste inzichten, maar ze is wel belangrijk.  ‘Aandoeningen’ noemt hij ze.  Hoe meer bewustzijn je van die aandoeningen hebt, hoe beter je geest werkt. Vandaag is dat alleen belangrijker, aangezien we worden overspoeld door indrukken, met facebook, twitter.”, aldus Beeckman.

‘Je bewust zijn van je lichaam en je geest betekent niet dat je inzicht hebt in algemene wetten van oorzaak en gevolg. Voor Spinoza is dat het redelijke inzicht. Maar dat is ook niet nodig om te weten hoe het met je gaat op een hier-en-nu-manier. Hoe meer bewustzijn je van die lichamelijke inwerkingen hebt, hoe beter je geest werkt volgens Spinoza.”

“Als je beter wordt in weten hoe het met jou gaat, kun je meer van jezelf uitgaan in plaats van meteen op alle indrukken uit je omgeving te reageren. En dat is iets wat meditatie je ook leert’. Mediteren om je levenskeuzes te bevorderen geeft meditatie volgens Beeckman een maatschappelijk belang: ‘We zullen de komende jaren anders moeten gaan consumeren, en daarvoor moet je van jezelf durven uitgaan: moet je meteen de nieuwste Ipad hebben? Of kan je ook afstand scheppen tot je verlangens?’”

We associëren Spinoza niet zo snel met het thema seksualiteit, maar volgens Beeckman zou hij een positieve bijdrage in ons denken hierover kunnen leveren. “We worstelen nog altijd met de erfenis van Freud. Bij hem is verlangen altijd een tekort: als je verlangt heb je het gevoel dat je iets ontnomen is, dat je incompleet bent. Freud begrijpt verlangen vanuit de kindertijd.  Daarna gaat iets verloren, en als volwassenen blijven we proberen om dat oorspronkelijke geluk te beleven.”
Spinoza heeft minder last van de pessimistische psychiatersblik. “Verlangen is bij Spinoza juist de drijvende kracht om dingen te realiseren. Als je verlangt besef je juist dat je iets kan krijgen, je ervaart een potentie in plaats van een gemis. Natuurlijk kun je ook verlangen naar iemand die jou niet gelukkig maakt. Als je in zo’n dynamiek blijft hangen noemt Spinoza dat het smachtende verlangen. Dan schat je niet goed in waartoe je zelf in staat bent, en voelt verlangen wel als een tekort. Maar de ‘wijze’ persoon slaagt er in dat gevoel te vermijden.”
Kan Beeckman dankzij Spinoza beter keuzes maken en signaleren hoe het met haar gaat? ‘Ja, ik stem mijn levensweg meer af op wie ik ben en wat ik kan. Vanuit een realistisch perspectief, maar toch steeds denkend aan zelfverwerkelijking en vrijheid. Ze lacht: ‘Dus ook mijn carrièreswitch, weg van de academische wereld, is de schuld van Benedictus de Spinoza’.