‘Het is de schuld van Amerika!’ ‘Van Europa!’ Wie dit denkt, raakt nooit uit de ellende. Het klopt, Amerikaanse interventies in het buitenland hebben zelden democratische belangen van de lokale bevolking gediend, bijvoorbeeld in Latijns-Amerika.  Het klopt, Europa heeft geen vreedzame geschiedenis. Maar heeft ressentiment, haat of wraak dan positieve politieke effecten? Heeft een lokale bevolking er belang bij de macht tot handelen bij anderen te leggen, door de schuld voor wat fout loopt – in het Midden-Oosten, Noord-Afrika of elders  – bij anderen te leggen?

Laat me er iemand bijhalen die ook bijzonder ontgoocheld was over de situatie in zijn land: Machiavelli. Hoe komt het toch, vroeg hij zich rond 1515 af, dat Italië er zo erg aan toe was? De roemrijke Romeinen van weleer waren een verdeeld, neergeslagen volk geworden. Hoe hebben ze de Romeinse ‘virtù’, politieke moed en durf, verloren? En wat moet er best veranderen om opnieuw in vrijheid te leven? Machiavelli’s antwoord op deze fundamentele vragen inspireerde Verlichtingsdenkers, zoals Spinoza, Diderot en Rousseau, die in hem een republikeinse denker zagen.

Schreef Machiavelli dat je best een beroep kon doen op een geloof in God, die de schuldigen straft en gelovigen beloont? Helemaal niet. Machiavelli aanschouwde het religieuze fanatisme in zijn thuisstad Florence, waar de radicale boetepreker Savonarola korte tijd regeerde. Tegenslag beschouwde de dominicaan als een goddelijke straf voor zonde. Hij wil strikte vroomheid politiek opleggen. Machiavelli analyseerde de nefaste gevolgen van deze theocratische politiek, die onmacht en ressentiment in de hand werkt.

Machiavelli had ook scherpe kritiek op de Roomse Katholieke Kerk: pausen mengden zich met de politiek en begingen misdaden in naam van grootste idealen. Hij stipte aan dat christelijke deugden als nederigheid mensen niet meteen tot weerbare burgers maken. Bovenal verkoos hij een instrumentele relatie tussen politiek en geloof: godsdienst staat best in functie van politiek, niet omgekeerd.

Schreef Machiavelli dat het schuld was van heerszuchtige buitenlandse strijdkrachten dat zijn landgenoten in onvrijheid leefden? Neen, al waren die buitenlandse vijanden er wel degelijk. Machiavelli verwachtte bijvoorbeeld dat de Franse koning zijn machtspolitiek zou verderzetten. Elk land tracht invloed te hebben in de buurlanden. Precies daarom bekritiseert Machiavelli alleenheerschappij: één figuur en enkele raadgevers bepalen dan het beleid. Met volksinspraak vermindert het risico op eindeloze oorlogen. Maar in elk geval krijgt een bevolking zelden of nooit steun uit het buitenland om in vrijheid te leven. Politiek bestaat nu eenmaal uit machtsrelaties. Het helpt niet om moreel gelijk te putten uit slachtofferschap. Machiavelli leert machtsrelaties  te analyseren en alternatieven te bedenken.

Wat moet een volk dan doen om in republikeinse vrijheid te leven? Degelijke wetten opstellen, die ook worden nageleefd. Een leger hebben met burgersoldaten om nodeloze oorlogen te voorkomen en het land te beschermen tegen buitenlands invallen. Burgers  burgerzin aanleren en hen inspraak geven door een volkstribunaat. Zo komen politiek beslissingen niet alleen een kleine elite ten goede. Want vrij debat en discussie bevorderen goede besluitvorming.

Maar waarborgen dergelijke hervormingen dan vrijheid? Helaas niet. De geschiedenis kent geen gestage vooruitgang, volgens Machiavelli, maar cycli: culturen floreren, brokkelen af, vergaan en komen weer op. Als burger kan je alleen trachten te doen wat in je mogelijkheden ligt.  Niet met je hoofd in de wolken lopen en denken dat Gods zege je voor het kwade beschermt. Niet te diep in een put zakken en de wereld van je leed beschuldigen als het slecht gaat. Die attitudes getuigen van een gebrek aan inzicht. En dat is juist wat je nodig hebt voor een leefbare samenleving: kritische analyses, discussie en daadkracht.