‘Lampedusa en de banaliteit van het kwaad’ – Column DS
“Lampedusa: schrijnende beelden van anonieme, verdronken migranten. Wat gedaan? Actie ondernemen of dat niet doen: het kwade efficiënt bestrijden is erg moeilijk.
Een eerste reactie is zich afwenden of de televisie uitzetten. Een tijdelijke oplossing, want vroeg of laat duiken andere beelden op. Die herinneren de kijker eraan dat hij deelachtig is aan een wreed beleid, ook al wil hij dat niet. De situatie lijkt een variatie op Hannah Arendts ‘banaliteit van het kwaad’: elke burger kan
verwikkeld geraken in een systeem dat geen normale maar destructieve, gewelddadige handelingen stelt, zonder dat die burger zelf de intentie heeft om een ander schade te berokkenen. In dit geval kan de Europese burger zich verschuilen achter het officiële migratiebeleid. Hij voelt zich deel van een systeem, zonder de morele gevolgen ervan nog te bevragen. ‘Ik heb de regels niet gemaakt.’ ‘Het gaat me te boven’. ‘Ik overschouw het geheel niet’. Zo luidt zijn stille verdediging, bedoeld om verantwoordelijkheid af te wenden.
Hannah Arendt
Arendt schreef over het kwaad naar aanleiding van de nazi-gruwel tijdens de Tweede Wereldoorlog in het boek ‘Eichmann in Jerusalem, Een verslag over de banaliteit van het kwaad’. Ze bespreekt het proces tegen jodenvervolger Eichmann in 1963. Arendt wilde geenszins de horror van het nazisme ontkennen of de holocaust minimaliseren. Maar ze brak met de idee dat het kwaad demonisch was, dat het noodzakelijk getuigde van wraak-of haatgevoelens, zoals de traditie leert: in het Oude Testament doodt Kain zijn broer Abel uit jaloezie. Of Lucifer wil God evenaren uit hoogmoed.
Maar als het kwaad banaal is, vervaagt de grens tussen goed en kwaad. Niet in de gevolgen voor anderen, want die kunnen gruwelijk zijn. Maar wie kwaad begaat kan toch nog doorgaan voor een brave burger, een betrouwbare ambtenaar, een toegewijd politicus.
Om het extreem kwade te begaan, is er zelfs geen uitgesproken motivatie nodig. Arendts originaliteit bestaat er in dat ze een verband legt tussen het vermogen tot denken en moreel handelen. Om het kwade te doen, volstaat het om niet meer te denken, om het innerlijke, kritische gesprek met zichzelf te beëindigen. Dat leidt tot eenzaamheid (‘loneliness’), tot afgesloten zijn van de ander en van zichzelf, als een anoniem lid van de massa. De denker, die het gesprek met zichzelf wel gaande houdt, is daarentegen solitair, maar niet eenzaam. Zijn innerlijke stem, zijn Socratische ‘daimon’ roept hem tot verantwoording.
Een tweede reactie bij het aanschouwen van die gruwelijke beelden is een vurig pleidooi houden voor humanitaire acties of voor een open grenzenbeleid. Maar maakt men zo zeker een einde aan het kwade? Niet noodzakelijk, en nu wordt de zaak bijzonder complex. Net de lectuur van Arendts werk zette Rony Brauman, ex-voorzitter van ‘Artsen zonder Grenzen’ aan tot ontslag. Tijdens de Ethiopische hongersnood eind jaren ’80
bouwde hij tentenkampen en veldhospitalen. Tot hij besefte dat de Ethiopische regering onder het mom van een humanitaire ramp gedwongen volksverhuizingen organiseerde, en mensen ertoe aanzette hun land te verlaten. Toen Brauman die stalinistische logica inzag, meende hij dat zijn goed bedoelde hulp was ontaard in meewerking aan massageweld. Verderwerken betekende de objectieve bondgenoot worden van criminelen. Brauman wou zijn verantwoordelijkheid niet langer ontlopen. Verder die kampen uitbouwen impliceerde elk kritisch denken opschorten en de verantwoordelijkheid doorschuiven naar een hoger, abstracter niveau (de Verenigde Naties, de Europese Unie).
Wie er dus van overtuigd is door acties het probleem van het kwaad te ontlopen, dreigt een jonge Brauman te worden: met de beste bedoelingen participerend aan een criminele logica, die de idealistische activist slechts ter plekke begrijpt. Zelfs voor wie wegkijken geen morele optie vindt, blijft doordacht handelen een aartsmoeilijke opdracht.”
Deze column verscheen in De Standaard op 7 oktober 2013.
Over ‘Hannah Arendt’, de film van Margarethe von Trotta, schreef ik een bespreking voor Streven. Ik behandel Arendts hypothese over het kwaad, het proces Eichmann, en haar passie voor het denken. Hannah Arendt werkt de hypothese over ‘thoughtlessness’ verder uit in ‘The Life of the Mind’ – dus los van de context van totalitarisme.
Rony Brauman maakte een documentaire over Eichmanns proces in Jeruzalem, ‘Un spécialiste, portrait d’un criminel moderne’ met de regisseur Eyan Sivan in 1999.
Tinneke Beeckman 
Te weinig publieke intellectuelen staan stil bij de perverse effecten van het naiëve beleid dat ze vanuit hun morele verontwaardiging luid verdedigen. Ik blijf me daar over verbazen, net zoals ik me ook blijf verbazen over de onkritische houding van onze media. Maar ja, politiek correcte gutmensch zijn is dan ook vaak in de eerste plaats een levensstijl. Je doet dat voor jezelf en je imago.
Uit conformisme , de weg van de minste weerstand , zijn we actief of passief medeplichtig aan het vernietigen van de natuur en onze toekomst . Net zoals Eichmann zijn we in ons privéleven mens en natuurlievend . We wassen onze handen in onschuld . Wir haben es nicht gewusst .
De machteloosheid is wat blijft.
Typische bobo opmerking 🙂
gelieve de andere reacties op mijn blog te respecteren. dank!
Rony Brauman did not leave MSF/AZG. The organisation was explused from Ethiopia after speaking out about what you are mentioning in your article. Rony Brauman was MSF’s president until 1994 and works now for The Crash.
Zie hier, een artikel waarin Brauman zijn demarche uitlegt. En in de aanvang staat wel degelijk dat hij ex-voorzitter is van Artsen zonder Grenzen.
http://www.philomag.com/les-idees/dossiers/rony-brauman-la-routine-du-travail-humanitaire-en-venait-a-dissimuler-la
Ik ben het er niet mee eens dat mensen in het verhaal “Lampedusa” hun verantwoordelijkheid willen ontlopen door te schuilen onder de paraplu van het “Europees Migratiebeleid”. De Europese politiek staat zo ver van ons af, dat niemand er nog vat op heeft. Het lijkt er zelfs op dat, toen de mondige burger eindelijk zou bekomen hebben dat de politiek dichter bij hem zou komen te staan, de politieker “net op tijd” een vluchtweg zag naar de voor hem veilige haven Europa.
Als ik rond me heen kijk zijn heel weinig mensen akkoord met wat op Europees niveau wordt beslist, maar wij hebben er geen vat op. Wij kunnen niet eens de minste verandering teweeg brengen. Onze stem weegt niet en nergens in Europa. De democratie wordt door Europa in theorie hoog gehouden , maar in de praktijk eigenlijk totaal verlamd. Dat alles wordt geïllustreerd met een discussie die ik ooit met een Engelsman had. Die zat erover te klagen dat Europa zich bemoeide en hij op den duur niets meer te zeggen had en hij dus voor zijn land voor zo weinig “Europa” koos. Ik kon hen met verstomming slaan door gewoon te zeggen dat ik zelfs niet eens deze keuze had!!
Als je niet verantwoordelijk bent omdat je geen medezeggenschap hebt, dan is de beschuldiging dat je die verantwoordelijkheid wil ontlopen, totaal ongepast en ligt heel deze redenering erg ver van de realiteit, nl. in de droomwereld van enkele filosoferende individuen die niet met beide voeten op de grond staan. De realiteit “op de straat” zegt dat de meeste burgers in se voor een totale immigratiestop zijn. Want onze maatschappij kan – met de beste wil van de wereld – onmogelijk alle leed van de wereld dragen, noch financieel, noch praktisch. Onze eigen sociale zekerheid is ondertussen totaal gehypothekeerd en zal totaal verdwijnen als wij nog verder door Europa verplicht worden al dat leed te blijven dragen. Ze wordt ondertussen beetje bij beetje afgebouwd zonder we het hier merken, maar we gaan op een bepaald moment wakker worden in een wereld waar bvb. onze pensioenen niet meer betaald worden.
Verder vinden de meeste burgers die ik ken dat men eindelijk moet ophouden om migranten valse hoop te geven, want dat stimuleert feiten zoals die op Lampedusa gebeuren.
Dus neen, ik voel mij niet verantwoordelijk voor wat Europa beslist en bewandel don ook niet de gemakkelijke weg van het ontlopen van deze verantwoordelijkheid.