Op 24 november – de geboortedag van Spinoza (1632-1677) – maakte de jury van de Internationale Spinozalens de winnaars bekend in Den Haag.

Het thema is ‘Goed en Kwaad in de 21ste eeuw – de betekenis van politieke idealen’.

Filosofe Susan Neiman werd verkozen tot laureaat, al gebeurt de uitreiking volgend jaar, opnieuw op Spinoza’s verjaardag. Dan verschijnt een nieuw boek van Neiman bij Boom (Amsterdam) rond het thema. Neiman zal ook lezingen geven in Nederland en Vlaanderen.

De bijhorende ‘dode denker’ wordt wel dit jaar geëerd: Immanuel Kant. Over deze denker verschijnt een lesbrief voor het Nederlands onderwijs.

Met locoburgemeester van Den Haag, Ingrid van Engelshoven, Daan Roovers, Sjoerd de Jong, Beate Roessler en René Gude.
Foto: Michiel Goudswaard

De juryleden Frank Vandenbroucke (Kuleuven), René Gude (Denker des Vaderlands), Antoon Vandevelde (Kuleuven) en ikzelf waren aanwezig in Den Haag, samen met Daan Roovers en Annechien Visser.

Na de bekendmaking volgde een discussie over het thema en de hedendaagse relevantie van Kant, met Beate Roessler (UvA), Sjoerd de Jong (NRC) en René Gude.

De motivatie van de jury:

“Immanuel Kant, onbewogen kosmopoliet 

De meeste mensen kennen de Verlichtingsfilosoof Immanuel Kant (1724-1804) als de auteur van abstracte, complexe, doorwrochte werken. Maar de filosoof die nooit zijn geboortestadje Königsberg verliet, was één van grote avonturiers van het denken. Zonder zich lichamelijk te verplaatsen, heeft hij Westerse denken doen kantelen. Hij dacht na over de vooronderstellingen en de mogelijkheidsvoorwaarden voor dat denken. Kants filosofie tast de grenzen van de geest af: van het kennen, het handelen, het oordelen. Maar grenzen blijven bij Kant geen beperkingen. Integendeel, zijn filosofie geeft ons zovele redenen om te geloven in de kracht van de geest, in het belang van waardigheid, in de opdracht tot moreel handelen. Daarbij hoort de noodzaak om politieke stellingen te bevragen en te verdedigen. Kant noemt kritisch durven te denken – sapere aude! – de fundamentele waarde van de Verlichting. 

Het antwoord op de vraag of God bestaat, kan niemand met absolute zekerheid poneren. Ook het binnenste van onze ziel kennen we niet. De morele wet is evenmin een kwestie van absolute waarheid.  Waarheid gaat over feiten, over hoe de wereld is, terwijl moraal gaat over hoe de wereld zou moeten zijn. Toch blijft Kant de mogelijkheidsvoorwaarde voor rechtvaardigheid onderzoeken. Daartoe onderstreept hij het belang van idealen. Idealen zijn ideeën over wat juist is. Ze beïnvloeden de dagelijkse praktijk; wanneer we idealen als richtsnoer nemen, kunnen we er de werkelijkheid mee veranderen. Soms zijn er ideeën waarvoor hemel en aarde moeten buigen, aldus Kant, zoals Rousseau’s ideeën over het sociaal contract en de ideeën die de Franse revolutie inspireerden.

Het onderscheid tussen de wereld zoals die is, en de wereld zoals die zou moeten zijn, is dus één van de belangrijkste filosofische onderscheiden die we kunnen maken. De belangrijkste regulerende principes treffen we niet in de werkelijkheid aan, maar brengen we zelf voort.

Hoe komen we dan tot morele principes? Dankzij de categorische imperatief: we handelen moreel als we die maxime volgen waarvan we willen dat ze een algemene wet wordt. Die imperatief zet aan tot universeel denken. De imperatief biedt een richtlijn om rechtvaardig handelen aan te toetsen. ‘Universeel’ betekent niet dat één regel geldt in alle situaties. Of een algemene regel bij een situatie past, hangt af van alle bijzonderheden van die situatie. De eis tot universeel denken wordt dan de eis om ongeacht de bijzondere omstandigheden, steeds rechtvaardig te handelen: iedereen die in een gelijkaardig situatie verkeert gelijk behandelen, zonder willekeurige discriminatie, zonder nepotisme.

Kant verbindt deugdzaamheid met geluk. Tegenover de Bijbelse visie van het leven als tranendal, stelt Verlichtingsdenker Kant dat de rede zelf geluk verschaft: als we op een authentieke manier deugdzaam handelen, kunnen we hopen op geluk.

Denken over de maatschappij heeft dan tot doel om het leven van de mens op aarde, hier en nu, te verbeteren. We kunnen niet rusten voordat we de mogelijkheidsvoorwaarden voor geluk hebben onderzocht.

Kants ideeën hebben vele uitwerkingen mogelijk gemaakt die niet expliciet in zijn abstracte werken aanwezig zijn. Hij toont hoe de menselijke rede zowel actief als activerend is.  Zijn denken heeft dan ook niets aan actualiteit ingeboet: het blijft appel doen aan ons betere zelf. Het spoort ons blijvend aan tot waardigheid, vanuit het besef dat we niet alleen ons eigenbelang mogen najagen, maar het ook kunnen overstijgen. Zo tonen we ook onze vrijheid: door voor rechtvaardigheid te kiezen.

Om al deze redenen stellen we Kant voor als ‘Dode Denker’, en hopen we dat zijn denken vele mensen – in het bijzonder de jeugd – mag blijven inspireren.”

Susan Neiman – Spinozalens laureaat 2014

De Amerikaanse moraalfilosoof Susan Neiman (1955) is directeur van het studiecentrum Einstein Forum in Potsdam. Zij studeerde filosofie aan de Harvard University en aan de Freie Universität in Berlijn, was Associate Professor aan Yale University en Tel Aviv University.

Neiman schrijft zowel op wetenschappelijk niveau als voor het algemene publiek.

Van haar hand verscheen onder meer Morele helderheid. Goed en kwaad in de 21ste eeuw (2010, Uitgeverij AMBO|Anthos),  Het kwaad denken. Een andere geschiedenis van de filosofie (2004, Uitgeverij Boom). Eerder publiceerde zij The Unity of Reason: Rereading Kant (1994, NY: Oxford University Press) en Slow Fire: Jewish Notes from Berlin, een autobiografie over haar leven als joodse vrouw in 1980 in Berlijn (1992, NY: Schocken).