“De Europese verkiezingen van 2014 dreigen een referendum over Europa te worden. Sinds 1950 bedenken Europese politici strategieën en symbolen om het Europese publiek van integratie te overtuigen. Het doel is een politiek ‘wij’-gevoel te creëren.  Dat is noodzakelijk: inwoners van een Unie kunnen over hun verschillen pas discussiëren wanneer ze zich burgers weten van eenzelfde politieke gemeenschap. Een ‘wij’-gevoel is dus niet het einde van het politieke debat, maar wel de voorwaarde voor democratische discussie.

In ‘De Passage naar Europa’ noemt Luuk Van Middelaar drie strategieën: de Duitse, de Romeinse en de Griekse. Ik herneem ze en geef aan waarom ik denk dat ze falen.

De Duitse is de bekende assimilatie-strategie van de negentiende eeuw. Ze wil een gedeelde identiteit creëren: vlag, hymne, geschiedenis, taal zijn haar bouwstenen Deze romantische strategie is hopeloos achterhaald. Ze is niet kosmopolitisch genoeg of te weinig multicultureel, voor sommigen. Voor een anderen daarentegen, botst de sterke nationale identiteit te veel met een te vage Europese identiteit.

De tweede strategie herneemt de relatie tussen de Romeinse patroon en zijn cliënten: door de praktische voordelen van de EU te benadrukken, raken burgers overtuigd. Toen Frankrijk en Nederland in 2005 de Europese grondwet afwezen, vond Dehaene dat de communicatie tekort schoot: de burgers begrepen jammer genoeg niet hoeveel winst deze Europese constructie hen opleverde… Hoe makkelijk is het niet dat iedereen dezelfde munt deelt, en elders kan gaan werken of studeren? Maar ik vrees dat een cliëntelistische strategie op termijn altijd faalt. Als je burgerschap herleidt tot consumptievoordelen, dan heb je de politieke gemeenschap opgegeven. Echte staatsmannen doen burgers voorbij het hekje van hun eigen tuin kijken. Dat bereiken ze niet door kleine voordelen te bepleiten, maar door het ideaal van een vrije wereld op te roepen. Churchill en de Gaulle vroegen aan hun landgenoten in 1939 ‘bloed, zweet en tranen’ om hun vrijheid te verdedigen. Kohl en Mitterrand bepleitten later evengoed het Europese ideaal van vrijheid en vrede. De Romeinse strategie doet fundamenteel het tegenovergestelde: ze legitimeert egoïsme. En als politici aan burgers leren dat ze een rekensommetje mogen maken, loopt het fout in tijden van crisis. Dan hebben die politici geen verhaal meer, behalve een jammerklacht over toenemend populisme.

De Griekse strategie wil steun voor het Europese project via politieke participatie. Zoals het koor in de Griekse tragedie, wordt de burger dan tegelijk toeschouwer en deelnemer. De Griekse strategie wil burgers democratisch zeggenschap geven. Op de agora komen de burgers samen om te overleggen. Dit is de weg van het Europees parlement, dat de laatste jaren gelukkig meer invloed kreeg. Maar ik denk dat de crisis aantoont hoe beperkt ook deze strategie blijft. Tijdens de noodtoestand toont zich het centrum van de macht. En wie oefende effectief de macht uit tijdens de financiële crisis van 2008? Een nieuwe troïka: het Internationaal Muntfonds, de Europese Commissie en Europese Centrale Bank.  Het Europese parlement kon alleen machteloos toekijken hoe die niet-verkozen troïka beslissingen nam. Meer nog, die crisis gaf een niet-verkozen commissie definitief greep op wat vroeger democratische bevoegdheden waren: voortaan heeft Europa inzage in begrotingen voor de nationale parlementen deze goedkeuren. En de Raad van ministers vergadert achter gesloten deuren: Europese burgers mogen nieuwe regels wensen om crises te voorkomen, maar de gezamenlijke ministers van financiën beslissen welke lessen ze willen trekken.

In de aanloop van de verkiezingen winnen voorlopig de partijen die een duidelijke ‘wij’-strategie hebben. Want zo’n ‘wij-gevoel’ binnen een politieke gemeenschap is geen nare bijkomstigheid van politiek, maar maakt er deel van uit. Het sluit diversiteit of meningsverschillen niet uit. Zonder politieke gemeenschap, zonder inclusief ‘wij’-gevoel, maakt Europa op termijn weinig kans.”

Nathanaël Dupré La Tour (‘L’instinct de conservation’) wees er op dat de Europese hymne, vlag en spreuk (‘in varietate concordia’) op de achtergrond zijn verdwenen. In 2007 verdwijnt de vlag bijvoorbeeld uit het verdrag dat de Europese grondwet vervangt. Slechts 16 van de 27 lidstaten erkennen expliciet de vlag.

Wat ik hier als ‘wij’-gevoel beschrijf, heet bij Chantal Mouffe ‘collectieve identificatie’ – je ziet jezelf in politieke zin als deel van een groep, zelfs een deel van meerdere groepen, en die kunnen wisselen. (Dus neen, geen ‘essentialistische’ visie). Maar er zijn altijd groepen waar je géén deel van uitmaakt. In een goed functionerende democratie hebben ook tegenstellingen hun plaats, maar binnen een kader van een politieke gemeenschap.

In augustus 2013 nam ik deel aan de Europa-conferentie van Groen – deze tekst is afgeleid uit een discours dat ik daar hield.

Andere teksten over Europa schreef ik voor ‘Europa 2050‘. En bij ‘Europa‘ staan nog enkele teksten, onder meer over de toenemende schulden, en de democratische crisis in Europa.