“God is dood, schreef Nietzsche. Hij voegde er aan toe dat ressentiment nog welig tierde. En dat fantastische inzicht blijft vandaag relevant. Ressentiment, machteloosheid en slachtofferschap maken een zoektocht naar geluk onmogelijk. Natuurlijk gaan mensen

Botticelli – drie Gratiën, schilderij ‘La Primavera’

soms terecht onder onbehagen gebukt: door intense werkdruk, een moeilijk privéleven of uit angst voor armoede. Maar juist die menselijke kwetsbaarheid doet een weeklacht even aanlokkelijk klinken als een sirenenzang. Helaas is ressentiment dan fataal, want het verhindert om iets ten goede te veranderen. Daarom is het belangrijk ressentiment te herkennen voor wat het is: een triomf van haat over liefde, vermomd als een terugkeer van échte morele waarden. Die omslag is geen privilege van een bepaalde klasse of stand, maar ze bepaalt de blik van al wie verongelijkt en droef door het leven gaat.

Nietzsche onderscheidt drie kenmerken van ressentiment: niet kunnen liefhebben of bewonderen, het lot passief beleven en beschuldigend in het leven staan.

Toen ik aan enkele kennissen vroeg wie ze bewonderen, viel er een stilte alsof ze de vraag niet begrepen. Mensen zijn vandaag niet met bewondering bezig. Maar als je zou vragen ‘wie vind je onuitstaanbaar?’, dan volgt het antwoord meteen. Het is zoveel makkelijker te weten waar je tégen bent, zonder te weten waar je voor bent. Maar volgens Nietzsche zoekt de actieve geest juist om te bewonderen. Zelfs al vindt hij dat in zijn tegenstanders, of in wat buiten zijn bereik ligt. De ressentimentsmens, daarentegen, kan slechts kritiek geven op wat hij niet kan krijgen. Zijn mooie vrouwen, bijvoorbeeld, een bron van frustratie, dan ziet hij schoonheid niet als verrijking van zijn wereld. Hij ervaart alleen zijn eigen mislukking. En dus maakt hij de schoonheid zelf lelijk door haar moreel minderwaardig te maken. De gefrustreerde doet dan alsof alleen hij begrijpt wat ‘eer’ betekent: dat eerbare vrouwen hun charmes moeten verbergen. Andere vrouwen verdienen geen respect.

Omdat de ressentimentsmens zelf niets kan scheppen, haalt hij het schone, het goede, het bewonderenswaardige neer. Hij vergoelijkt zijn demarche door de oorzaak van zijn onbehagen buiten hemzelf te leggen. ‘Mijn ongeluk is jouw schuld’, denk hij. “(Hij) zoekt nauwkeuriger gezegd, een dader, en nog exacter, een voor leed ontvankelijke, schuldige dader (…) in een verlangen dus naar verdoving van pijn door affect. ‘Deze of gene persoon moet er de schuld van zijn dat het slecht met me gaat”, aldus Nietzsche in ‘Genealogie der Moraal’. De nobele mens, echter, neemt zijn afwijzingen, en zelfs zijn ongeluk niet ernstig. Hij stapt over zijn lotgevallen heen en wordt niet door het leven vertrappeld.

De ressentimentsmens, daarentegen, ervaart zijn lot passief. Hij maakt van zijn slachtofferschap een superieure morele kwaliteit. Omdat hij slachtoffer is, meent hij recht te hebben op een compensatie voor zijn onmacht, hoewel hij zelf weinig of niets bijdraagt voor anderen. Krijgt hij niet wat hij verlangt, dan getuigt dat volgens hem van notoire kwaadaardigheid. Of hij bespeurt daarin een straf.

Grafsteen van Machiavelli, ‘Tanto nomini nullum par elogium’ – “Geen lof is toereikend voor zo’n naam”

Typisch voor ressentiment is de beschuldiging, schrijft Nietzsche: “de slavenmoraal heeft altijd eerst een tegen- en een buitenwereld nodig, haar actie is totaal reactief.’ ‘Jij bent slecht, dus ik ben goed.’ Die morele omkering wordt gevoed door een buitengewoon geheugen. Dat lijkt goed, maar dat geheugen herinnert vooral pijn en onmacht. De blik op het verleden dan leidt niet tot een fijne, genuanceerde analyse van reële oorzaken. Dat is wat Machiavelli bijvoorbeeld wel deed. Omdat de politieke neergang van Italië hem droevig maakte, wilde hij die situatie veranderen. De Romeinse geschiedenis werd zijn schatkamer vol politieke inzichten, die toelieten om de oorzaken van overheersing en ellende te begrijpen. Maar nooit beschouwde de Florentijn het verleden als een ongeneeslijke wonde, als eeuwige bron van vernedering en wrok. Integendeel, hoeveel liefde en bewondering spreekt er niet uit Machiavelli’s werk!

De ressentimentsmens blijft echter het verleden opdelven, niet omdat hij scherp denkt, maar omdat hij diep voelt: zijn reactie op de wereld ontspringt uit de belediging, de vernedering, waar hij niet overheen raakt. Het verleden brengt beschuldigingen voort die hem passief maken, maar waarvoor anderen moeten boeten.

Hoewel Nietzsches negentiende eeuwse wereld grondig is veranderd, blijven zijn ideeën de Europese realiteit vandaag nog verhelderen. En op weg naar geluk helpt het te kunnen bewonderen, eigen lijden niet ernstig te nemen en kritisch te kunnen denken.”

Deze tekst verscheen in ‘De Morgen‘, in een reeks over ‘Grote Vragen’, waarin acht filosofen (Vlaams en Nederlandse)  aan het woord komen. Coen Simon,  Dirk Verhofstadt, Jean Paul Van Bendegem, Herman De Dijn, Alicja Gescinska, Thomas Decreus en Gert Goeminne schreven ook.

Nietzsche komt aan het woord in mijn De Standaard-column ‘Redt verontwaardiging de wereld?’