“Iedereen Fan!

We hangen vlaggen aan onze gevels, versieren onze auto’s en smeren tricolore troep op ons gelaat. Belgen zijn voetbalgek geworden. En wij niet alleen. De halve wereld doet mee. ‘Het is perfect normaal dat supporters in de ene hand met een Belgische vlag zwaaien en in de andere met een Vlaamse. Een Waal is een Belg als hij wint en een Waal als hij verliest.’ Wij, mensen, maken onszelf en elkaar graag gek.
‘Het was zo stil op de tribunes dat het overduidelijk is dat alle 6.000 supporters hun ticket gratis kregen. Zo klonk een ontgoochelde Dries Mertens enkele jaren geleden na afloop van een match van de Rode Duivels in het Koning Boudewjnstadion. Intussen is er veel veranderd. Al wekenlang trekken kindertjes verkleed als duiveltjes naar school. Wie een halfuur voor een match een supermarkt bezoekt, waant zich alleen op de wereld. Mannen en vrouwen die van hun leven nog geen voetbalmatch hebben uitgekeken, supporteren nagelbijtend en vuilbekkend voor ‘hun’ team, alsof ze nooit anders deden.

‘België is van iedereen, maar toch vooral van ons’. Toen ploegkapitein Vincent Kompany, deze tweet twee jaar geleden de wereld rondstuurde na de 2-0 overwinning tegen Schotland kon hij onmogelijk weten hoe profetisch zijn woorden zouden blijken. De Facebook-pagina van de Rode Duivels heeft vandaag 625.000 volgers. 300.000 hebben zich nog maar de laatste weken aangesloten. ‘Hallucinant’, zegt Peter Verbiest van het communicatiebureau Boondoggle, dat de pagina lanceerde.

Uiteraard is voetbalgekte niet nieuw en nog minder typisch Belgisch. Telkens er een wereldbeker georganiseerd wordt, breekt voetbalkoorts uit in landen die deelnemen. Maar deze keer lijkt de uitbraak nog heviger. Borja Garcia van de Britse universiteit van Loughborough’ bestudeert samen met wetenschappers van acht andere universiteiten het gedrag van fans: ‘Ruim 80 procent van de Duitsers kijkt naar het WK, net als 77 procent van de Spanjaarden, 68 procent van de Denen en 66 procent van de Britten. Dat zijn er meer dan ooit. Wellicht heeft het te maken met de aantrekkelijkheid van het gastland en het feit dat er in de eerste matchen vaak gescoord werd.’

Ook in landen die geen voetbaltraditie hebben, zoals de Verenigde Staten, sneuvelen kijkcijferrecords. Vorige zondag keken 25 miljoen Amerikanen naar het gelijkspel tegen Portugal. Dat zijn nog steeds een pak minder kijkers dan naar de Superbowl, maar wel meer dan naar de basketball-finales van de NBA. The New Yorker kopte daags nadien: ‘De dag dat Amerika verliefd werd op het voetbal’.

Voor de stijgende populariteit zijn perfect rationele verklaringen te bedenken. Voetbal was al langer de populairste sport van de planeet. En het succes is nog niet op zijn hoogtepunt. De wereldvoetbalbond FIFA telt inmiddels 204 leden, meer dan de Verenigde Naties (193). The Economist spreekt van ‘een groeimarkt’ en voorspelt dat voetbal ‘a truly global game’ zal worden. Volgens het gezaghebbende weekblad is voetbal meer dan een spelletje. Het is een krachtige economische motor, die in sommige landen zelfs de globalisering een voetje voor is. Multinaltionals zoals Adidas en Coca-Cola zijn trouwe sponsors van de FIFA, omdat voetbal hen de kans geeft een balletje op te werpen in nieuwe markten, voor hun concurrenten.

Een tweede rationele verklaring voor de wereldwijde gekte vandaag: de wereldbeker in Brazilië werd nog nooit zo massaal uitgezonden. De zendtijden zijn gunstig, in Europa zelfs vaak in prime time. Daar komt bij dat digitale media het ‘enthousiasme’-virus (term van de Nederlandse massapsycholoog Jaap van Diggelen) verspreiden met een ongeziene snelheid.

Imbeciel spelletje

Maar met rationele verklaringen alleen komen we er niet. Er is meer. Er moet meer zijn. Tenslotte blijft voetbal een spelletje waarbij 22 mannen als imbecielen achter een bal aan lopen. ‘Soccer is popular, because stupidity is popular’, zo luidt de door voetbalhaters vaak geciteerde quote van Jorge Louis Borges. Maar psychologen en sociologen zijn het oneens. Voetbal zegt meer over de menselijke natuur dan je zou denken. Psycholoog Alain van Hiel van de Universiteit Gent: ‘Mensen zijn groepsdieren. We zijn graag samen, we maken elkaar graag gek. We houden ervan fysiek dicht bij elkaar te kruipen in een stadion of in een zetel. We voelen we ons graag deel van een groep.’ Socioloog Bart Vanreusel van de KuLeuven vult aan: ‘De voetbalgemeenschap is een voorbeeld van een ‘imagined community’, een verbeelde gemeenschap waarvan de leden elkaar nooit allemaal persoonlijk kunnen kennen, maar onderling wel een binding voelen.’

Sommige supporters zijn al veel langer lid van de groep. Die hard fans krijgen nu gezelschap van ‘fair weather fans’, supporters die zich tijdelijk aansluiten. Het waanzinnige aantal nieuwe supporters heeft te maken met een fenomeen dat psychologen ‘basking in reflected glory’ noemen. Professor sportpsychologie Filip Boen (KuLeuven) legt uit: ‘Wij zijn voortdurend op zoek naar manieren om ons zelfbeeld te verbeteren. We sluiten ons aan bij groepen waarvan we denken dat het succes van de groep zal afstralen op onszelf’. Onderzoekers observeerden de kleding van studenten aan zeven Amerikaanse universiteiten. Op maandagen na een overwinning van het football-team haalden opvallend meer leerlingen kleding met het logo of de naam van de universiteit uit de kast. Bovendien spreken studenten in de nasleep van een overwinning opvallend vaker in de wij-vorm. Dat zie je vandaag ook. ‘Wij hadden Origi eerder moeten laten invallen.’ Het is vreemd om die woorden te horen uit de mond van mensen die voordien nooit blijk gaven van enige interesse in voetbal. Maar het is perfect normaal menselijk gedrag.

Volgen Boen is het ‘basken’ van de Belgen bij dit WK eerder begonnen dan bij vorige wereldbekers: ‘Dat komt omdat het succes van de Rode Duivels verwacht en voorspeld is. Onze ploeg is een van de favorieten, staat op de vijfde plaats bij de bookmakers. In tegenstelling tot 2002, toen de verwachtingen veel kleiner waren. De hype begon toen pas nadat we onverwacht Rusland klopten en de tweede ronde haalden.’

Vlaamse vlaggen

Voorts vinden psychologen het helemaal niet gek dat dezelfde mensen die enkele weken geleden nog met Vlaamse vlaggen stonden te zwaaien, vandaag met eveveel overtuiging de Belgische vlag hijsen. ‘Dat u dat verwondert, bewijst dat u een rationele journalist bent. Een psycholoog weet dat een mens niet rationeel is’, lacht Van Hiel. Volgens de sociale identiteitstheorie heeft elke mens gemiddeld honderd persoonlijkheden (journalist, moeder, Gentenaar, jurist, fietser, voetbalfan, …). We switchen voortdurend en gebruiken die deelpersoonlijkheden die ons in een bepaalde context het best bevallen.’ Met andere woorden: het komt ons nu even goed uit om Belg te zijn en dus kiezen we daarvoor. Maar dat kan heel snel keren. Boen: ‘Onderzoek leert dat we een Waalse atleet die goed presteert als Belg zien. Maar als de Waalse atleet op doping betrapt wordt, is hij snel weer een Waal.’

Sociale wetenschappers twijfelen er sterk aan of de uitslag van de verkiezingen anders zou uitvallen als de stembusslag nu zondag zouden plaatsvinden. Van Hiel: ‘Mensen zijn perfect in staat om een overtuigde Belg te zijn op het voetbalveld, en een overtuigde Vlaming in het stemhokje. Net zoals Belgische Turken vandaag de meest uitbundige supporters van de Rode Duivels zijn, maar rabiaat zullen supporteren voor Turkije bij de volgende match tegen België.’ Vanreusel: ‘Goals vertalen zich nooit in veranderend stemgedrag. We hebben daar zelfs een term voor: 90 minutennationalisme. Tijdens het WK in Zuid-Afrika heerstte in dat land een enorme vreugde. Twee weken later was daar niets meer van te merken en werd er opnieuw gestaakt.’ Filosofe Tinneke Beeckman merkt op dat de waarde van de Belgische vlag dezer dagen fel gedegradeerd is: ‘Die vlag – vaak met een Jupiler-logo op- staat nauwelijks nog symbool voor een natie. Het is een feestartikel.’

Want ja, ook dat verklaart veel. Mensen hebben simpelweg zin om te feesten. Vanreusel: ‘Voetbal is een mondiaal carnaval, een vrijplaats waar we ons nog eens helemaal kunnen laten gaan.’ Daar hebben we met z’n allen blijkbaar grote behoefte aan. Beeckman: ‘Vroeger vierden mensen carnaval, nadat ze een winter vol ontbering hadden overleefd. Tijdens zo’n carnaval mocht alles, kon alles, werden alle morele codes op hun kop gezet. Vandaag gebeurt dat nog zelden of nooit. Er zijn haast geen rituelen meer die mensen samenbrengen. We leven in permanente overvloed. Er is geen tekort meer, dus is er tijdens feesten geen overvloed meer. Zelfs bruiloften zijn niet meer wat ze geweest zijn, niet meer zoals op schilderijen van Brueghel. Alle feesten die we vieren zijn bescheiden theekransjes. Er is nog weinig gelegenheid om uit de band te springen. Het WK is wel zo’n gelegenheid.’

Simon Kuper, voetbaljournalist van Financial Times noemt het ‘a rare taste of togetherness’: ‘Voetbal lijkt mensen iets te bieden dat ze nergens anders kunnen vinden.’ Filosoof Maarten Boudry gaat akkoord: ‘Ik ben allerminst een voetbalfan, maar het gemeenschapsgevoel dat we vandaag zien is zeldzaam in een postmoderne wereld, die versplintert in ontelbare kleine niches, clubs en hobbygroepen, met op maat gesneden consumentisme en steeds verdergaande differentiatie in smaken.’ Er zijn filosofen die zo ver gaan dat ze beweren dat voetbal ‘existential clarity’ biedt: de eenvoud van het spel doet ons vergeten dat we in een hopeloos complexe wereld leven. Boudry: ‘Zulke theorieën vind ik bij het haar getrokken. De toevalsfactor is enorm, en het spelverloop grillig. Je kunt de redenering makkelijk omdraaien: voetbal spreekt aan omdat het de grilligheid van het leven verbeeldt.’

Testosteron en serotonine

Toplui van multinaltionals en gewiekste marketeers halen alles uit de kast om onze voetbalappetijt aan te wakkeren en levendig te houden. Herbert Hainer, de topman van Adidas, in een gesprek met deze krant: ‘Voetbal is nu ook een kwestie van marketing, en dat tilt de sport hoger. De sport ondergaat een nieuwe professionaliseringsgolf: landenteams vertellen een verhaal en betrekken hun fans erin.’ Peter Verbiest van Boondoggle beaamt. ‘In onze campagne hebben wij voluit ingezet op het supporterschap. Het succes van een voetbalploeg wordt niet gedragen door elf man. Het is de twaalfde man, de supporter, die het verschil maakt. Het is niet zomaar een verhaaltje dat we hebben gefabriceerd: Het is echt.’

En of het echt is. ‘Fan-schap’ doet bizarre dingen met mensen. Onderzoekers toonden tijdens de vorige WK-finale tussen Spanje en Nederland aan dat testosteron tijdens een voetbalmatch piekt bij mannen én vrouwen. Hetzelfde geldt voor het stresshormoon cortisol en het gelukshormoon serotonine. De reacties zijn heviger bij die hard-fans, en ze duren langer. ‘Dat is logisch, want bij echte fans valt hun identiteit samen met de identiteit van supporter. Verlies betekent dat hun sociale status is aangetast’, aldus Boen. In Edingburgh nam het aantal spoedopnames in psychiatrische instellingen significant toe in de zomer van 1978, 1982 en 1986. Het Schotse team had zich toen telkens gekwalificeerd, maar werd uitgeschakeld in de eerste ronde. De wedstrijd met de meest dramatische gevolgen is de bekerfinale in 1950, toen gastland en superfavoriet Brazilië de duimen moest leggen tegen Uruguay. Na het horen van het slechte nieuws op de radio pleegden verschillende Braziliaanse huisvaders zelfmoord. Simon Kuper toonde in zijn boek Soccernomics aan dat ook in Europese landen de zelfmoordcijfers dalen als de nationale ploeg deelneemt aan een groot tornooi zoals het WK. Voor sommige fans is voetbal een kwestie van leven of dood. Of zelfs belangrijker dan de dood. Er zijn Duitse begrafenisondernemers die kisten maken in clubkleuren en supporters de mogelijkheid bieden hun as te laten verstrooien op de grasmat. De Braziliaanse club Recife geeft zijn fans de mogelijkheid na overlijden hun organen te doneren aan een andere fan, zodat ze ‘als fan kunnen blijven verderleven’.

Too big to fail

Nu zullen er altijd extreme zotten zijn, in en buiten het voetbal. Maar het is een interessante vraag of het kwaad kan, dat massale supporterschap. De geschiedenisboeken leren ons dat sport al eens misbruikt wordt voor onfrisse doeleinden. Mussolini gebruikte voetbal om het fascisme te verspreiden. Een voetbalmatch tussen Honduras en El Salvador in 1970 ontaardde in een echte oorlog tussen de twee landen (de ‘soccer-war’). Nu lijkt het gevaar voor politieke recuperatie vandaag eerder beperkt. Maar denkers zoals de Franse filosoof Jean-Claude Michéa wijzen er wel op dat voetbal een krachtig instrument van ‘soft power’ is geworden, een manier om het kapitalisme te verspreiden. Beeckman is kritisch: ‘We zijn blinde consumenten geworden van het voetbalspektakel. We vergapen ons aan een animatiefilmpje dat Brazilië voorstelt als het beloofde land. Alsof het een virtuele wereld is. In de echte wereld werden hele wijken platgesmeten om stadions te bouwen en zijn er al maanden opstanden in het land.’

Ook Vanreusel ziet gevaar: ‘Het hedendaags voetbal is te ver afgeweken van waar het vandaan komt. Lang geleden was het een sport van sociale entrepreneurs, vandaag wordt het spel verdeeld door multinationals en een Wereldvoetbalbond die ‘too big to fail’ geworden is. De FIFA is een vereniging zonder winstoogmerk, maar er gaan miljarden in om. Niemand weet hoeveel precies. Er is geen deugdelijk bestuur. Die organisatie strijkt ergens neer, zet de wet naar zijn hand en hoeft aan niemand verantwoording af te leggen. Niemand controleert.’ Nochtans valt er wel wat te controleren. Economen zijn het er al langer over eens dat gastlanden niet beter worden van grote sportmanifestaties zoals de Wereldbeker. Integendeel, ze blijven zitten met een schuldenberg en infrastructuur die nooit meer gebruikt wordt. De kudde ‘witte olifanten’, zoals de lege stadions genoemd worden, is niet meer te tellen. Ook de toewijzing van het WK in 2022 aan Quatar doet wenkbrauwen fronsen. Vanreusel: ‘Er zijn teveel aanwijzingen dat er sprake was van corruptie. Wat heeft de FIFA te zoeken in een land zonder voetbaltraditie, dat de reputatie heeft mensenrechten te schenden en slaven in te zetten voor de bouw van grote infrastructuurwerken? Die beslissing moet eigenlijk teruggedraaid worden, maar de kans is klein dat het zal gebeuren. Geven we de FIFA-bonzen geen mandaat om voort te doen zoals ze bezig zijn als we met z’n allen meedraaien in het door hen georkestreerde circus? Ik vrees van wel.’

Voor wie nu al genoeg heeft van de voetbalgekte en hoopt dat het snel overwaait, tenslotte nog dit: ‘Heb geduld!’ Wetenschappers onderzochten hoe vaak teams moeten winnen om de aandacht van de fans op peil te houden. Ze kwamen uit op een percentage rond 62 procent. Met de winst tegen Zuid-Korea zitten we vandaag nog aan honderd procent.”

De tekst verscheen in De Tijd Weekend, op zaterdag 28 juni 2014.

Over voetbal schreef ik in de column ‘Fair-play‘, in DS van 16 juni 2014.

Over het vreemde commerciële gebruik van de Belgische vlag schreef Jogchum Vrielink een stuk. Nadien verscheen zijn stuk ook in De Morgen: Frankrijk zou de guillotine herinvoeren als Coca-Cola ooit hun nationale vlag ontheiligt, merkt hij op.