“In de weekendkrant stond een lezenswaardig interview met ex-jihadist Elias T. (DS 13 december). Hij sloot zich aan bij radicale fundamentalisten en vertrok naar Syrië om Assad te bestrijden. Hij was goed opgeleid en had een goede job. Zijn verhaal staat haaks op het beeld van de laagopgeleide, werkloze moslimjongen zonder perspectief, die ten prooi valt aan fundamentalisme.
Elias T. is geen uitzondering: veel ‘wereldberoemde’ jihadi’s zijn hoogopgeleid en welvarend. Volgens de antropoloog Scott Atran is de kans op jihadisme veel groter bij idealistische moslims dan onder gemarginaliseerden en bezitslozen.

Nochtans worden frustratie, discriminatie, werkloosheid en gebrek aan perspectief systematisch geduid als de voedingsbodem van het jihadi-fundamentalisme. Elias T. toont hoe eenzijdig die verklaringen zijn.

Wie over fundamentalisme in het Westen nadenkt, heeft nog andere vragen. Als sociaal-economische achterstand de kern van het probleem is, waarom sluiten die jongeren zich dan niet aan bij linkse bewegingen? Tenslotte hebben die succesvol een einde gemaakt aan kinderarbeid, aan de politieke uitsluiting van de arbeidersklasse, aan gebrekkig onderwijs.
Vandaag denken linkse partijen na over verruiming. Ze zouden kunnen te rade gaan bij enkele linkse denkers die kritiek hebben op sociaal-economische factoren als sluitende verklaring voor fundamentalisme. De Amerikaanse filosofe Susan Neiman, bijvoorbeeld. Ze voerde als linkse activiste campagne voor Obama. Zij meent dat materiële welvaart niet de enige motivering is voor politiek. Het is niet omdat iedereen een iPhone kan kopen dat het risico op radicalisme verdwenen is. Mensen hebben immers behoefte aan idealen. Neiman verwerpt daarbij het slachtofferdiscours: jongemannen – en vrouwen – zoeken net een soort heldendom. Ze willen hun saaie, banale leven overstijgen. Tegenover een fundamentalisme dat morele begrippen perverteert, plaatst Neiman een heldendom dat bestaat uit kleine stapjes nemen en het juiste onderscheid maken.
In zijn recente ‘L’erreur de calcul’ beschouwt Régis Debray fundamentalisme zelfs als de logische tegenhanger van consumentisme. Debray vocht in Latijns-Amerika aan de zijde van Che Guevara, gaf raad aan de (later vermoorde) Chileense president Salvador Allende en aan de Franse president François Mitterrand. Volgens hem is het probleem dat ook linkse partijen alleen een economisch discours hebben. Ze hebben hun taak gereduceerd tot economische hervorming. Neem woorden als ‘productiviteit’, ‘werk’ en ‘competitiviteit’, combineer ze met ‘we zullen alles in het werk stellen opdat’, en je hebt de modale speech van een linkse leider, aldus Debray. Een speech van een rechtse politicus bevat trouwens exact dezelfde elementen. Westerse politieke partijen vernauwen de zoektocht naar geluk tot het geluk van het individu, opgevat als een consument. Ze negeren dat die burger niet alleen materiële belangen heeft.

‘Ik had niet het gevoel dat ik al veel gedaan had om mijn hemel te verdienen’, motiveert Elias T zijn vertrek naar Syrië. Hij wil tegen zichzelf kunnen zeggen dat hij meer is dan een egoïstische, consumerende mens. Dus vindt hij in een fundamentalisme zijn gading, omdat hij zich richt op een hiernamaals. Met die keuze valt hij automatisch buiten het politieke denkkader van de moderne democratie.
De burger kiest tussen uiteenlopende visies op het algemeen belang: de christendemocratische, de liberale, de sociaal-democratische, de ecologische. Al die visies zijn geseculariseerd, omdat geen enkele politieke visie goddelijke beloningen nastreeft. Zo beschrijft Debray zijn linkse engagement als een geseculariseerde, christelijke houding. Neiman en Debray bekijken hedendaagse problemen veel ruimer dan vanuit de stereotiepe denkkaders, waarin elk fenomeen wordt gereduceerd tot sociaal-economische factoren.”

Deze tekst verscheen als column in De Standaard op 15 december 2014.