Voor Filosofie Magazine (Bram Zijlstra) gaf ik een interview over onze relatie tot ‘de Ander’ . In de reeks ‘Life Check’ gaf ik vorige dinsdagavond een lezing in Amsterdam. De reeks is onder leiding van ‘Denker des Vaderlands’ Marli Huijer, die de eerste lezing verzorgde over het ‘zelf’. De laatste lezing wordt gegeven door Kader Abdolah, over de gemeenschap, volgende week dinsdag op 26 mei in de Vondelkerk te Amsterdam.

Tinneke Beeckman: ‘We begrijpen de ander niet meer’

Volgens Tinneke Beeckman hebben de aanslagen bij Charlie Hebdo ons geleerd dat we ons niet meer kunnen indenken in mensen die heel anders denken dan wijzelf. Hoe gaan wij om met anderen? Hoe leren we van ze? Deze en andere vragen komen aan bod in ‘Life check’, een exclusieve lezingenreeks van Filosofie Magazine onder leiding van Denker des Vaderlands Marli Huijer. Naast Beeckman (19 mei) spreekt ook Kader Abdolah (26 mei).

Hoe kunnen we van anderen leren?
‘Volgens Spinoza zijn wij sociale wezens die gevoelens en verlangens van anderen imiteren. Vervolgens gebruiken we die anderen als spiegel voor onszelf. In de omgang met andere mensen zien we motieven van onszelf terug die we in eerste instantie niet durven toe te geven. Wanneer we bijvoorbeeld in het verkeer gevaarlijk rijden, rationaliseren we dat door te zeggen dat we haast hebben. Maar bij andere mensen kennen we minder fraaie motieven toe. Dat stelt ons weer in staat om die ook bij onszelf te zien.’

We kunnen ons niet meer indenken in mensen die heel anders denken dan wijzelf. Waarom is dat zo belangrijk?
‘Omdat het uiteindelijk jezelf ten goede komt. Spinoza wijst erop dat we vaak willen dat anderen goed vinden wat we zelf goed vinden. Maar zo worden mensen elkaar tot last. De basis van verdraagzaamheid en openheid is precies dat je dat verlangen kunt loslaten, en anderen mensen zichzelf laat zijn.

‘Ik heb bijvoorbeeld een oom die vaak in het bijzijn van anderen muziek van Brahms en Bach opzette omdat hij het mooie muziek vond. Als ik dan zei dat ik het niet mooi vond, leidde dat meteen tot spanning tussen ons. Dit komt omdat hij dat opvatte als een verzet. We moeten ons in de ander kunnen verplaatsen, en begrijpen dat elke mens vanuit zijn perspectief, vanuit zijn ervaringen, herinneringen en voorkeuren anders oordeelt.’

Denken we niet al genoeg aan anderen? Neem bijvoorbeeld mensen die zich schuldig voelen omdat ze geen goede ouder of een slecht kind zijn.
‘Ja, het denken aan anderen kan ook doorslaan. Spinoza’s Ethiek is precies een breuk met christelijke deugden als schuld, medelijden en schaamte. Die gevoelens maken ons weliswaar menselijk, omdat we ze in relatie tot anderen ervaren, maar je moet je realiseren dat het geen deugden op zich zijn. Ze leiden niet per se tot een vrijer of meer redelijk leven. In die zin is Spinoza eigenlijk een praktisch filosoof.’

Zijn we in de loop der tijd veranderd in hoe we over de ander denken?
‘Ja, je ziet dat in Nederland en Vlaanderen de afgelopen tijd een nieuw soort denken is opgekomen waarbij het individu centraal staat. Kijk hoe populair het werk van Amerikaans filosoof Ayn Rand is. In haar boeken, zowel Atlas Shrugged als The Fountainhead presenteert ze een genie dat zichzelf creëert en losstaat van de massa. We leven in een tijd waarin we het heel aantrekkelijk vinden om zo te denken.’

In de Verenigde Staten is Ayn Rand al veel langer populair: Atlas Shrugged is al decennialang na de Bijbel het bestverkochte boek.
‘In Amerika heerst een duidelijk utopisch denken waarin iedereen meent zijn eigen toekomst te kunnen creëren. Dat zie je bijvoorbeeld terug bij de Tea Party. Zij doen voornamelijk wetsvoorstellen die voor minderheden allesbehalve gunstig zijn. Er is weinig begrip en empathie voor mensen die het niet kunnen maken in de samenleving.

‘Dit is een verwarde manier van denken, want het suggereert dat we succes alleen aan onszelf te danken hebben. Daarbij wordt vergeten dat succesvolle individuen altijd voortbouwen op verwezenlijkingen van voorgaande generaties. Rand draagt bij aan deze vergetelheid, omdat zij een beeld schetst dat geen recht doet aan het belang van de ander. Door deze manier van denken zijn we het steeds moeilijker gaan vinden om de ander te begrijpen.’

Is Spinoza nog op een andere manier relevant?
‘De meest radicale kloof tot de ander, denk ik, is hoe we ons verhouden tot fundamentalisten, zoals de daders van de aanslagen bij Charlie Hebdo. We zijn niet meer in staat ons te verplaatsen in de fundamentalisten die hier voor verantwoordelijk waren. Spinoza zit juist op die breuklijn in de geschiedenis: hij geeft filosofische argumenten voor democratie, maar hij begrijpt fanatici vanuit hun religieuze denkbeelden. De daders waren geïnspireerd door religieuze motieven, maar wij beschrijven ze alleen aan de hand van seculiere motieven, zoals kansarmoede, schooluitval of een moeilijke jeugd.’

Maar doen we dat niet juist om deze moslims beter te begrijpen?
‘Dat klopt, maar we missen een fundamentele manier om contact te hebben met deze jongeren. Ik zag laatst op televisie een documentaire over radicaliserende moslims die naar Syrië wilden gaan en een imam die ze probeerde te overtuigen om dat niet te doen. Een jongen vertelde dat hij wilde vertrekken omdat zijn moeder een heel andere visie op het geloof had dan hij. De imam vertelde hem dat een goede moslim ook een goede zoon is en dat het niet gaat om discussies over het geloof te winnen. Dit is een hele spinozistische houding van de imam: het ware geloof gaat over je handelen. Vandaag de dag zijn we voeling met een transcendente visie verloren.’