‘Gelijkheid als richtsnoer’, column DS 15 juni 2015
“Nu John Crombez voorzitter is, heeft de sp-a een wervend verhaal nodig, klinkt het eensgezind in de kranten. Eerst inhoud leveren, dan een strategie uitstippelen. Maar welk verhaal? De sp-a kan inspiratie vinden in haar basisprincipe: gelijkheid. Alleen is de wereld te complex geworden om die gelijkheid vooral als een herverdeling van rijk naar arm te zien, als de strijd van arbeiders tegen kapitalisten. Mensen hechten aan levenskwaliteit. En de samenleving is divers. Maar zelfs dan blijft gelijkheid een richtsnoer.
Volgens de Franse filosoof Marcel Gauchet is de belangrijkste verwezenlijking van de democratisering de hedendaagse metafysische gelijkheid, die volgt op een ‘sortie de la religion’. Vanaf de zeventiende eeuw begint een proces dat een einde maakt aan de allesoverheersende hiërarchie die godsdienst oplegt aan de hele samenleving. Er blijft nog wel ruimte voor geloof. Voordien werd de samenleving samengehouden door verschillende relaties tussen partijen die van nature niet gelijk zijn: tussen God en mens, tussen politieke machthebbers en burgers, tussen man en vrouw, tussen ouders en kinderen. Een bovennatuurlijke macht structureert de traditie en hiërarchie. Elk individu heeft als lid van de gemeenschap een plaats in die structuur, en moet die aanvaarden.
Maar de gelijkheidsgedachte breekt met dat idee van ongelijkheid: ze vervangt traditie en haar onderwerping aan het verleden, en richt zich op de toekomst. Ze vertrouwt daarbij niet meer op bovennatuurlijke krachten, maar op de kracht van mensen. Ze leert dat mensen hun lot in eigen handen kunnen nemen, eerder dan de tragiek van het leven te ondergaan.
Die levensvisie had een enorme impact op de levensstijl. Zo veronderstelt de ontwikkeling van therapie een metafysische gelijkheid. Elke moderne therapie, van welke strekking ook, veronderstelt de mogelijkheid om de klassieke, conservatieve hiërarchie te bevragen in open, eerlijke gesprekken. Over je ouders, bijvoorbeeld, kan en mag je toegeven dat je je als kind in de steek gelaten voelde. Dat is geen verraad, geen gebrek aan respect, maar een noodzakelijk inzicht om je verlangens en behoeften te begrijpen. Maar als je vastzit in conservatieve, patriarchale structuren, moet je respect tonen voor je ouders, ongeacht hoe ze zich gedragen. Ook al vernedert je vader zijn vrouw en zijn kinderen. Ook al is je moeder depressief en weinig betrokken. Een jongere heeft dan geen eigen stem, tenzij om instemming te betuigen. Maar het is dankzij de afstand tot traditie en hiërarchie, – al dan niet in het kader van een therapie – dat je voor jezelf een weg kan uitstippelen.
Neem nu de ontroerende getuigenis van Riadh Bahri over leven met depressie. Bahri legt eerlijk uit hoe moeilijk het is om toe te geven dat je hulp nodig hebt. Maar moedig zocht hij een therapeut. En er kwam verbetering. Een therapeut oordeelt niet. Hij bekijkt je niet vanuit de verwachtingen van je opvoeding, je cultuur, je omgeving.
Wat is het verband met een socialistisch project? Links strijdt voor mensen die kampen met armoede en werkloosheid. Die situaties gaan vaak gepaard met andere problemen: lichamelijke en psychische ziekten, verslaving, schulden, mishandeling, opvoedings- en gedragsproblemen. Een laag zelfbeeld en permanente angst werken verlammend. Een modern links project bevrijdt mensen niet alleen uit hun economische en sociale ketenen. Maar het helpt mensen ook om hun levenskwaliteit te verbeteren, door denkbeelden die allerlei vormen van ongelijkheid en hiërarchie in stand houden, te bestrijden. Tenslotte kan een progressief project alleen tot doel hebben dat mensen onafhankelijk worden. Dat is actueler en dringender dan ooit. Uiteraard verkiezen sommige mensen nog altijd traditie en hiërarchie of stemmen ze voor autoritaire leiders. Maar met die voorkeuren tonen ze gewoon dat ze conservatief zijn.”
Tinneke Beeckman 
Volgens mij leven we in een alomvattend technocratisch systeem met steeds grotere sociale en economische ongelijkheid . De ketens worden hierbij steeds strakker aangehaald .Meer en meer mensen komen hierbij in een uitzichtloze situatie terecht .Een links progressief project lijkt in geen velden of wegen te bespeuren .
Geachte mevrouw Beeckman,
Uw overdenking stemt me dan wel niet vrolijk, wel gelukkig, omdat u aangeeft dat het gelijkheidsideaal zelf nog niet betekent dat mensen er beter van worden. U meent dat we moet nastreven dat mensen onafhankelijk(er) in het leven staan. Ik kan daar niet direct bezwaren tegen inbrengen, behalve dan de vraag van wie of ten aanzien van wie we onafhankelijk dienen te staan.
Van de hiërarchie? Juist, van een ordening waarin we van buitenaf een plaats hebben gekregen waar we niet aan mogen of kunnen tornen. Dat kunnen slaat dan op een mentale inhibitie de machten die er zijn en in de eerste plaats het opperwezen in vraag te stellen. Dat is inderdaad de verdienste van de Verlichting dat filosofen en hun publiek vonden dat we de gestelde orde niet moeten accepteren of zelfs in stand houden.
Verwijzend naar onafhankelijkhed, autonomie dus – zelfs het kiezen voor “onafhankelijk” is niet vrij van betekenis – stelt u vast dat het streven naar gelijkheid wel tekort moet schieten. Maar dan komt de moeilijkste vraag, mevrouw: hoe bereiken we dat mensne zich autonoom kunnen bewegen en wat vangen we ermee aan? Laat eerst ook nog gezegd zijn dat waar we vroeger gevangen zaten – onze voorzaten dus – in patriarchale structuren die ons onze identiteit en handelingsmarge gaven, dezer dagen de indruk ontstaat dat we gevangen zitten in en afhankelijk zijn van dienstverleners, voor energie, voor onze mobiliteit en zelfs vele van onze genoegens. Die afhankelijkheid van electriciteit, van servers, banken en grote voeingsproducenten mag ons ook niet ontgaan. Ook al omdat die relatie ook nog eens onpersoonlijker worden. Ik herinner me nog dat mensen thuis hun kolen lieten brengen door een kolenhandelaar, dat ook de mazout voor de centrale verwarming werd geleverd door een leverancier uit de buurt. Nu gaat alles via domiciliëring en op tijd een afrekening. Maar we ontlenen er zekerheid aan…
Zou het mogelijk zijn, mevrouw, dat we de discussie aangaan over de vraag hoe we autonomie, zelfstandig in de wereld staan verbinden met andere facetten van ons bestaan. Kinderen zijn afhankelijk van hun ouders, de verwachtingen, wensen en inspanningen van hun ouders. Een psychiatrisch patiënt is afhankelijk van de wijze waarop hij of zij gesteund, geleid, gesterkt wordt door een behandelaar, maar vaak ook, denk ik, door andere mensen die hem of haar de kans willen geven opnieuw op eigen benen te staan.
Maar ik dank u dus, dat u de linkerzijde de vraag stelt hoe ze gelijkheid zullen nastreven zodat mensen sterker kunnen staan in hun schoenen en het leven welgezind en zonder (vals) ressentiment aankunnen. Maar dat zou impliceren dat we, zij, onze onafhankelijkheid vorm geven door een aantal omtandigheden wel niet lijdzaam te ondergaan, maar er ook niet in gevangen te zitten. Dat is tenslotte wat een therapeut probeert met iemand die aan onder een zware depressie leeft en niet in staat blijkt buiten dat benauwende kader te geraken. Overigens, psychotherapie zal wellicht pas werken als er na grondig onderzoek een passende medicatie wordt voorgesteld, die naarmate het beter gaat met de patiënt ook nog eens aangepast kan worden.
Fijn toch dat we onafhankelijk onze inzichen kunnen presenteren, met dank aan die ondernemingen die het internet levendig houden.
met vriendelijke groet,
Bart Haers
Gelijkheid wordt meestal niet eens correct gebruikt. Algemeen kun je stellen dat alle mensen gelijkwaardig zijn – maar geen 2 mensen zijn gelijk. In politiek en ideologie wordt gelijkheid veelal misbruikt om ‘te zelfstandige’ mensen te onderdrukken. In die zin zijn ze nog duidelijk de opvolgers van religie. Ook religies hebben steeds de meer zelfstandigen pogen te beteugelen, tot en met hun executie. Ongelijkheid begint al met (het verlangen naar) zelfstandigheid. Sommigen hebben een grote drang – anderen veel minder. Il y a ceux qui ont besoin de rails. Velen kunnen/weten niet om te gaan met grotere zelfstandigheid en lopen verloren zonder een kader dat hen zekerheden biedt. Zij zoeken de nieuwe paternalistiche organisaties of blijven religie trouw. Uiteraard is religie opium voor het volk – maar wie heeft niet af en toe zijn dosis nodig. Om de pijnlijker kanten van dat zelfstandig menselijk bestaan op te vangen.
Zelfstandigheid zou je zelfs kunnen leren. Wat dan weer veronderstelt dat je in het juiste kader opgevoed wordt. Onderwijs zou er kunnen op inspelen, maar is zelf nog goeddeels gericht op het onderdrukken van zelfstandigheid en het induceren van een referentiekader – alsof dat daarna niet meer zou veranderen.
Maar goed, gelijkheid gaat nog veel verder. Diversiteit lijkt me echter een veel beter, rijker en mooier basisprincipe. En staat niet in de weg om een aantal excessen te bestrijden.