Deze recensie verscheen in Trouw op 21 oktober 2015

“Achter nietszeggende titel gaat urgente analyse schuil van Charlie Hebdo-debat”

door SEBASTIEN VALKENBERG, in Trouw
boekrecensie Filosofie

Tinneke Beeckman: Macht en onmacht De Bezige Bij, Amsterdam. 248 blz,
19,90

De schrijfster
Een doctoraat in de moraalwetenschappen, meerdere postdoctorale
studiebeurzen, summer schools aan de London School of Economics. Het
lijkt vanzelfsprekend dat zo’n traject leidt tot een deftige positie
aan een universiteit. Zo niet voor filosofe Tinneke Beeckman. Zij
werkt freelance en dat is te merken. Bij haar geen filosofie voor een
handvol vakgenoten, maar urgente analyses die ons allemaal aangaan.
Dat geldt voor haar nieuwste boek meer dan ooit. Dit heet ‘Macht en
onmacht’ en heeft ‘Charlie Hebdo’ als aanleiding.
Haar ambitie

‘Ik neem de debatten na de moordpartij […] als aanknopingspunt voor
een filosofische reflectie over deze tijd’, aldus Beeckman in haar
inleiding. De Amerikanen hebben 9/11, Europeanen 7/1 – de datum
waarop een groot deel van de Charlie Hebdo-redactie werd uitgemoord.
De discussie die vervolgens losbarstte zegt veel over onze
maatschappij. Hoe komt het dat journalisten niet over islamisme
kunnen schrijven? Vanwaar de populariteit van complottheorieen om de
aanslag te verklaren? Waarom is kritiek leveren zo ingewikkeld
geworden? Het zijn filosofische vraagstukken van formaat en Beeckman
komt met originele antwoorden.
Het resultaat
Een prikkelende ideeëngeschiedenis die de balans opmaakt van veertig
jaar postmodernisme. Ook andere denkers komen aan bod
(Nietszche, Heidegger), maar dan vooral als voorloper van deze
filosofische stroming. Een illusie om te denken datje ware uitspraken
kunt doen, is ons ingeprent, uitspraken zijn niet meer dan de
uitdrukking van iemands maatschappelijke positie. Deze denktrant
wreekt zich op verschillende manieren, onder meer door een overmatige
aandacht voor economische verhoudingen. Waarom pleegden de broers
Kouachi hun daad? Zelf beriepen ze zich op de islam. Alleen kunnen
wij ons nog nauwelijks voorstellen dat ze handelden uit religieuze
motieven. Godsdienst heet immers een Groot Verhaal en hiervan had het
postmodernisme juist het einde afgekondigd. Blijft over het
sociaaleconomische motief als verklaringsmodel. Er moet sprake zijn
geweest van achterstelling (hoewel Beeckman laat zien dat jihadisten
juist vaak tot de middenklasse behoren).

De mooiste zin

“De aanslagen op Chalie Hebdo zijn politieke moorden, maar de
slachtoffers zijn geen staatsmannen.” Een mooie paradox formuleert
Beeckman hier. Politieke moorden zijn zo oud als de politiek zelf en
ter illustratie noemt ze Julius Caesar, Abraham Lincoln, John F.
Kennedy. Hoewel geen politici, horen de journalisten en cartoonisten
dus ook in dit rijtje thuis. De aanslagen zijn meer dan een uiting
van boosheid of een manier om de profeet te wreken. Ze hadden als
doel ‘om de toekomst van een samenleving te veranderen’, in een oord
waarin de vrije mening ondergeschikt is aan andermans gevoeligheden.
Reden om het boek niet te lezen
Die is er eigenlijk niet. Maar de kans is aanwezig dat mensen het
niet lezen. Dat komt door de titel. ‘Macht en onmacht’. Echt een
lekker lokkertje is dit niet. Daarvoor is de titelkeus te generiek.
Zo had een kloeke sociologische verhandeling uit de jaren zeventig
ook kunnen heten. De auteur had zichzelf een plezier gedaan met een
pakkender titel, die vermoedelijk meer lezers had getrokken. Maar een
kniesoor die hierop let.
Reden om het wel te lezen
Nog even en de aanslagen zijn alweer een jaar geleden. Maar dat wil
niet zeggen dat het boek van Beeckman reageert op gebeurtenissen van
gisteren. Een paar weken terug werden we geconfronteerd met
kindbruiden. Hoe treed je dit fenomeen tegemoet? Met een postmoderne
weigering om over andermans cultuur te oordelen, zoals op de
Vara-blog Joop.nl gebeurde (‘Natuurlijk worden (die meisjes, SV)
weieens slecht behandeld en seksueel vernederd, maar dat kan elke
vrouw overkomen’)? Of met een krachtige afwijzing, omdat
kindhuwelijken in strijd zijn met zo ongeveer alle wetten en
verdragen die we getekend hebben? De thema’s die Beeckman aansnijdt,
zijn blijvend actueel – en eigenlijk winnen ze alleen maar aan
urgentie door de migratiestromen die het laatste halfjaar pas echt op
gang is gekomen.”