Op 9 december verscheen online een interview in De Volkskrant over het boek ‘Macht en Onmacht’, op 10 december stond het verkort in de krant. Door Laura de Jong.

“De aanslag op de redactie van Charlie Hebdo was voor u de aanleiding voor het schrijven van uw nieuwe boek Macht en Onmacht. Waarom?
‘Het boek begint met de aanslagen op Charlie Hebdo en het debat daarop. Maar het gaat ook over thema’s als democratie, waarheid, slachtofferschap en de toename van samenzweringstheorieën en hoe die samenhouden met politieke onmacht. Het gaat dus over een vertwijfeling in de samenleving. Het gebrek aan kritisch denken in de afgelopen jaren.’

U schrijft dat de commotie rond de aanslagen in Parijs aantoont dat de Verlichtingsidealen als het streven naar waarheid en gelijkheid definitief in onbruik zijn geraakt. Wat bedoelt u daarmee?

‘Er wordt in onze tijd gezegd: iedereen heeft zijn waarheid, iedereen heeft zijn eigen perspectief. Alsof je geen normen kunt hebben voor een bepaalde conclusie. Er is in dat opzicht ook een aversie van godsdienstkritiek op de islam. Terwijl de Verlichting wel afrekende met de joods-christelijk traditie en felle kritiek had op de invloed van geloof op de politiek. Elke mens met een rede mag alles in twijfel trekken, en hij mag van gedachten veranderen. Voor de Verlichtingsdenkers hangt dat wel samen met het idee dat democratie en vrijheid uiteindelijk de levenskwaliteit bevorderen.

Sommige ideeën zijn dus normatief beter dan andere. En die ontdek je door waarachtig naar goede oplossingen te zoeken. Nu zie je dat het is doorgeslagen in een soort relativering. Feit en opinie lopen door elkaar. Alsof alle meningen evenveel waard zijn. Dat is niet zo.

Sommige meningen zijn onderbouwd en andere niet. We zijn heel kritisch op onze eigen traditie maar we gaan er met een bocht omheen als het om de traditie van anderen gaat, zelfs over de ontsporingen van fundamentalisme.’

Hoe bedoelt u?
Het gaat meteen over minderheden. En minderheden moet je beschermen. Maar ik vind dat je het politieke debat niet mag herleiden tot slachtofferschap. Dat doen we uit angst voor uitsluiting. We houden een heel emotioneel discours in plaats van een heldere analyse gebaseerd op feiten.’

Wat is er dan volgens u aan de hand?

‘Er is een ideeënstrijd gaande tussen een seculiere visie op politiek en een visie die erg door het geloof is geïnspireerd. Ik vind dat we die ideeënstrijd veel duidelijker moeten aangaan. We moeten veel beter uitleggen dat solidariteit, vrijheid en vrede voortkomen uit de Verlichtingsidealen. Net als de scheiding van machten. In plaats van dat we denken dat radicalen gewoon een betere baan willen, of beter onderwijs. Alsof niemand dan meer zou radicaliseren.

Ik denk dat die hypothese niet klopt. We moeten de filosofische -theologische discussie aangaan. Natuurlijk moet we zorgen dat iedereen goed onderwijs krijgt en kans heeft op een baan, maar beperk je daar niet toe. Wij hebben onvoldoende door dat geloof nog steeds van grote invloed is op bepaalde mensen en ook hoe zij de politiek en de samenleving zien. Daar willen we het niet over hebben maar dat moeten we wel doen.

Mensen hebben toch juist in onze samenleving het recht om te geloven wat ze willen?
‘Uiteraard, maar een samenleving waar men heel conservatieve ideeën aanhangt wat betreft geloof, is een andere samenleving dan die waarin de meeste mensen seculier denken. Dat moeten we gaan bespreken.’

Hoe zit het dan met de vrijheid van godsdienst?
‘De vrijheid van godsdienst is niet absoluut. Die geldt binnen een democratisch denkkader. Dat moet op de voorwaarde dat je ook de grondwet zelf erkent. Dat je erkent dat de wetten voor en door mensen gemaakt worden. Mensen hebben hier het recht om te geloven wat ze willen, maar wel binnen een democratisch denkkader. We moeten duidelijk maken waar we voor staan.’

Iemand die duidelijk maakt waar hij voor staat is presidentskandidaat Trump. Hij neemt niets terug van zijn uitspraken over het weren van moslims. Hoe kijkt u daarnaar?

‘Trump heeft de retoriek van een populist. Hij schijnt de Amerikaanse grondwet niet te kennen. Voor mij is hij de andere kant van de slordige omgang met de waarachtigheid. Hij reageert vanuit zijn onderbuik. Wie de scherpste tong heeft, heeft vandaag de macht. Zulke politici gedijen in een cultuur waar de media zich niet bekommeren om feiten, argument of een steekhoudende politieke visie.’

Wat vindt u verder nog belangrijk nieuws?

‘Ik ben bezorgd over de overwinning van Front National in Frankrijk, maar ook hoe de andere partijen hierop gaan reageren. De socialisten verkeren in zwaar weer, omdat zij hun beloften niet kunnen waarmaken. Maar ik vrees ook dat iemand als Sarkozy geen alternatief biedt: de Fransen waren hem vorige keer al beu, en hij is allesbehalve juridisch onbesproken. Het gaat heel spannend worden.’

Wat speelt er op dit moment eigenlijk in België?
‘Dit weekend heeft de minister van Cultuur zich als Zwarte Piet verkleed. Het zegt alles over knulligheid van ons land. Vlaanderen heeft decennia gevochten voor culturele autonomie, en nu gaat een minister van Cultuur zich zo verkleden. Triestig. Het toont dat die man een totaal oninteressante opvatting over cultuur heeft.’

Heeft u nog een tip voor onze lezers?
‘Kijk de documentaire van Errol Morris over Rumsfeld, als illustratie van gebrek aan waarheid, waarachtigheid, en de desastreuze gevolgen voor de politiek: internationaal, maar door de vluchtelingen en oorlog, ook in Europa. En lees de roman: The Interestings, van Meg Wolitzer.’