“Probeer te begrijpen zonder te oordelen, luidt het devies van de filosoof. Meteen oordelen zonder te begrijpen is helaas makkelijker, en gebeurt het dus veel vaker. Bijvoorbeeld wanneer de term populisme valt. Dat oordeel weerklinkt zodra de bevolking kiest tegen dezelfde groepen en partijen die al jaren aan de macht zijn. Toen burgers massaal stemden voor de gevestigde partijen, leken ze wijs en betrouwbaar. Dat zijn ze plots niet meer. In één adem volgt een twijfel over de democratie.

Populisme kan dus een handzaam label zijn: het is een slimme manier om de tegenstander buitenspel te zetten, en alternatieven niet eens te overwegen.

Dit neemt niet weg dat echt populisme natuurlijk wel bestaat. Het verschijnt als een demagogische stijl om aan politiek te doen; politici die zwaaien met het eenvoudige recept dat alles zal oplossen of die even voor de verkiezingen onhoudbare beloftes doen. Politici van bijna elke partij maken zich hieraan schuldig. En er zijn ook populistische politieke regimes. Deze verdedigen het waanbeeld dat het volk één is, een ondeelbaar geheel vormt, en dat wie hieraan twijfelt een parasiet is. Politieke tegenstanders worden dan vijanden, die moeten wijken. De leider pretendeert het volk te incarneren. De leider wordt de enige spreekbuis voor het volk.

Dreigt dit soort populistisch regime overal in Europa door te breken? Ik heb mijn twijfels. Zowat elke oppositie tegen de EU wordt er wel mee geassocieerd. Maar die oppositie is gegroeid uit ontevredenheid met de globalisering, en met de politieke organisatie van de Unie. Dit verzet tegen Europa is een reactie op twee kwalen: EU-politici die soevereiniteit afschaffen omdat ze de bevolking wantrouwen en hun TINA-riedel, ‘there is no alternative’.

Zo waarschuwde Juncker onlangs de Europese burgers: ze mogen niet de illusie hebben dat hun landen apart, zonder EU zouden kunnen bestaan. Ik vermoed dat Europese burgers wel degelijk beseffen dat samenwerking tussen landen noodzakelijk is. Maar burgers keren zich tegen de constructie van déze Unie. En dat moeten ze kunnen doen, zonder dat ze in één of andere donkere hoek worden geplaatst.

Juist omwille van die donkere hoek – totalitaire verleden en genocides in Europa – heeft het politieke nooit veel plaats gekregen. Maar werken Europeanen samen omdat ze samen sterker zijn? Of omdat ze een tragisch verleden hebben, dat zich nooit mag herhalen? De tweede reden maskeert een diepe achterdocht tegen de Europese bevolking, die best zo veel mogelijk opzij wordt geschoven door een regelend procedureel bestuur. De Europese Unie is gebouwd op deze tweede optie: ze heeft structuren opgezet die de lastige mening van de bevolking minimaliseerden. Politieke deliberatie moest worden afgeschaft. Zo groeide een bestuurlijk apparaat waarmee Europese burgers zich niet verbonden voelden: ze keren zich dan ook af van een eigengereide, weinig transparante EU-elite, die zichzelf onaantastbaar waant.

Deze technocratische leiders die als niet-democratisch verkozen worden ervaren, herhalen daarbij sinds de crises van 2008 maar één boodschap: er is geen alternatief. En wie het tegendeel beweert is een populist. Er is geen alternatief voor het verlies van nationale soevereiniteit. Geen alternatief voor onzekerheid over de arbeidsmarkt, voor een onrechtvaardig fiscaal beleid, voor een besparingspolitiek. Deze ‘rug tegen de muur’-retoriek werkt antipolitiek in de hand, juist zoals de ‘wen er maar aan’-houding over migratie. Deze paternalistische retoriek ontkent de essentie van het politieke: de pluraliteit. Democratie impliceert dat burgers wel degelijk kunnen discussiëren over de toekomst van de samenleving en dus alternatieven kunnen afwegen. Wanneer de voorstanders van de liberale democratie geen opties meer hebben, dan nemen de niet-liberale visies het over. De opstand van de Europeanen tegen hun regeringen, tegen de EU, is een verlangen naar het politieke; naar het respectvolle, tegensprekelijke debat tussen tegenstanders. De Europese Unie maakt een crisis door: het is een pijnlijke afrekening met de vergissing dat burgers een gebrek aan perspectieven en oplossingen zouden aanvaarden.”