“Volgens de Spaanse koning Felipe en volgens heel wat EU-leiders is de zaak in Catalonië duidelijk: met hun referendum overtreden de Catalanen de Spaanse grondwet en dus treedt de Spaanse regering terecht (hard) op. Ook de Europese Commissie reageert lauw op het politiegeweld, en herhaalt het legalistische standpunt. Wettelijk gezien hebben ze gelijk. Maar politiek gezien slaan ze de bal volledig mis. En de gewelddadige weg van Spaanse premier Rajoy leidt tot een politieke impasse.

Wettelijk gezien klopt het: het referendum was niet conform aan de Spaanse grondwet. Die opmerking gaat voorbij aan het feit dat onafhankelijkheidsverklaringen zelden wettelijk zijn.

Wie de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring in 1776 even vanuit Brits perspectief bekijkt, vindt die onwettelijk. Wat dacht die Thomas Jefferson wel? Er is geen wettelijke bepaling waarop burgers zich kunnen beroepen om hun eigen wetten uit te roepen, gewoon omdat ze dat willen. Jefferson refereert aan een ‘natuurwet’, maar dat is een vaag concept. Hij heeft het over waarheden die ‘vanzelfsprekend’ zijn, en geeft dus toe dat hij ze niet kan bewijzen.

Daarbij zijn de Amerikaanse motieven triviaal. De opstandelingen wilden geen belastingen meer betalen: ‘no taxation without representation’ was hun slogan. Dat klinkt eerder als een eis dan als een funderend principe.

Kortom, wettelijk gezien had Jefferson geen been om op te staan. Maar politiek gezien had hij gelijk: elk politiek systeem vereist voldoende steun van de bevolking. Zodra die wegvalt, vervalt de loyaliteit aan een staat. Elke nieuwe grondwettelijke macht vertrekt vanuit een ‘wij’ die even tevoren nog niet grondwettelijk verankerd was, en die met een heersende orde breekt. Staten zijn niet onveranderlijk. De tijd verslindt de steden.

De Europese Unie zelf is hiervan het beste bewijs. De verwijzing naar legalisme is volstrekt ongeloofwaardig: de EU verandert bestaande staatstructuren zonder de expliciete goedkeuring van de Europese bevolking. De belangrijkste overdrachten van soevereiniteit werden met een eenvoudige meerderheid in nationale parlementen gestemd. Dat er voortaan een strenge EU-controle gebeurt op nationale begrotingen? Het werd doorgevoerd zonder dat burgers het goed beseften. Meer nog, wanneer burgers via wettelijke referenda wel hun mening konden geven, dan legden EU-leiders de uitslag naast zich neer. Dat gebeurde in 2005, toen zowel de Franse als de Nederlandse bevolking zich uitsprak tegen de Europese Grondwet. Een via referendum legaal bekomen ‘nee’ werd omzeild. Uiteindelijk ratificeerden alle EU-lidstaten het herdoopte ‘Verdrag van Lissabon’, dat voor 96% overeenkwam met de verworpen grondwet uit 2005. De EU-leiders regeren dus zoveel mogelijk zonder met die lastige burgers rekening te houden. Helemaal probleemloos lukt dat niet: de steun voor de Europese Unie kalft af, zowel bij hoger-als lager opgeleiden, bij jong en oud.

De EU-leiders verliezen ook aan politiek gezag door hun halfslachtige reacties op het gewelddadige politieoptreden in Catalonië. Er vielen bijna 800 gewonden. We zagen beelden van toegetakelde stembusgangers, bebloede ouderen, meegesleurde jongeren. Zwaar bewapende, gemaskerde politieagenten schoten met rubberen kogels of gebruikten hun matrakken. De agressie kwam daarbij van één zijde: de Spaanse staat tegenover vreedzame burgers. Al wat de Catalanen doen, is om dialoog vragen. Ze strijden niet voor onafhankelijkheid zoals de Basken, met hun gewelddadige afscheidingsbeweging ETA.

Dit conflict is geen zuiver interne Spaanse kwestie. Het illustreert diepere problemen binnen de EU. Zondag kreeg elke wakkere Europese burger een onthutsende waarschuwing. Dit is wat de democratisch ingestelde EU-leiding als geoorloofd beschouwd wanneer burgers hun stem willen laten horen: sabotage van het internet, bruut geweld en machtsvertoon.

Ondertussen wordt met de term democratie gezwaaid, maar wat betekent die nog? Zoals de Nederlandse cabaretier Wim Kan al zei: ‘Democratie is de wil van het volk. Elke ochtend lees ik in de krant wat ik nou weer wil.’ Dat is meer dan ooit de ervaring van burgers in Europa.”