Radio 1 vroeg me om het begrip ‘soumission’ te duiden, in de uitzending ‘De Wereld Vandaag‘, op 20 maart 2018. Het duikt steeds vaker op, ook op sociale media: #soumission . En de term verwijst naar een roman van de Franse schrijver Michel Houellebecq, maar hoe zat dat precies?

In deze column herneem ik de vraag, en geef ik aan wat de onderliggende angst is rond ‘soumission’, die Houellebecq probeerde te vatten.

“De term ‘soumission’ verschijnt in het politieke debat. Bart De Wever gebruikte hem tijdens zijn interview met De Zondag: ‘Dezelfde linkerzijde die bh’s in brand stak in mei ‘68, omarmt nu de hoofddoek als symbool van gelijkwaardigheid. (…). Men wou het christendom kapot, maar van de islam aanvaardt men alles. Ik noem dat soumission.’

‘Soumission’, ‘onderwerping’ is een schimpscheut. Nadat het westen het christendom opzijschoof, accepteert het kritiekloos de islam. Vooral linkse partijen krijgen dit verwijt: zij hebben het katholicisme altijd aangevallen als een manifestatie van het patriarchale, autoritaire en onkritische denken. Maar dat patriarchale denken is evengoed bij conservatieve moslims te vinden. Waarom zouden we dat wel accepteren? Linkse stemmen vinden die parallel al te gemakkelijk; moslims vormen een minderheid en die minderheid heeft bescherming nodig. Achter de islamkritiek gaat een daad van onrecht, een uitdrukking van discriminatie of zelfs racisme schuil, menen ze. Maar die insteek lost de paradox niet op.

Daarbij creëren godsdiensten dynamieken die veel verder gaan dan een vraag over de rechten van minderheden kan beantwoorden. Dat is precies wat Michel Houellebecqs roman ‘Soumission’ traceert. Het is naar die roman dat de term ‘soumission’ in het politieke debat verwijst. De roman verscheen vlak voor de aanslagen op Charlie Hebdo in januari 2015, en speelt zich af in Frankrijk in 2022. In Houellebecqs verbeelding wordt de eerste moslimpresident, Ben Abbes verkozen, dankzij een alliantie tussen diens conservatieve moslimbroederschap en linkse partijen. Beide partijen kunnen zo Marine Le Pens ‘Front National’ van de macht houden. Overal breken gewelddadige protesten uit, waarover de media amper berichten. De protagonist François, een uitgebluste academicus, omarmt de nieuwe machtsstructuren uit eigenbelang en conformisme.

Houellebecq is bekommerd over de teloorgang van sterke geloofsovertuigingen. Hij plaatst de islam niet tegenover de Verlichting, zoals in Vlaanderen gebeurt. Integendeel, hij beschouwt de Franse Revolutie als een godsdienstoorlog van atheïsten tegen katholieken. Houellebecq heeft tevergeefs geprobeerd om zich tot het katholicisme te bekeren. Zijn roman ligt in het verlengde van die persoonlijke mislukking. Vandaag heeft de islam de wind in de zeilen. Maar moslim worden uit conformisme, zoals zijn personage François, zou hij niet doen; ‘Ik ben geen lafaard’, stelt hij in een interview. Dit raakt aan de essentie van het concept ‘soumission’: het is vooral een moreel verwijt. Het suggereert lafheid, gebrek aan daadkracht, aan zelfrespect. Met de stempel ‘soumission’ maak je iemand politiek monddood, want wie wil zich nu associëren met een project van vrijwillige vernedering en onderwerping?

Toch heeft François in de roman allerlei goede redenen om dit te doen, en dat is de kracht van de roman, die niet oordeelt maar beschrijft. De patriarchale samenleving herstelt het aanzien dat mannen eeuwenlang hadden. Ze regelt romantische relaties in hun voordeel. Mannen krijgen recht op meerdere echtgenotes, zonder dat deze vrouwen hem aantrekkelijk hoeven te vinden. De gevolgen voor vrouwen zijn rampzalig: zij mogen niet meer werken, moeten polygamie aanvaarden en zich ten dienste stellen van de man.

De roman plaatst de visie op familierelaties in het hart van het politieke gebeuren. Dit gaat verder dan vrouwenhaat uitsluitend als een juridisch probleem te zien, zoals al te vaak gebeurt. Voor Houellebecq bepaalt de rol van de vrouw in de familie uiteindelijk de breedte van de politieke vrijheid. Hij vat met zijn roman een blinde vlek in de liberale democratische rechtsdenken: elke burger heeft het recht om vrij zijn godsdienst te beleven. Onder de noemer van godsdienstvrijheid kan elke gelovige meer ruimte eisen voor zijn geloof, het is immers zijn recht. Maar welke religie de burgers aanhangen, maakt wel degelijk een verschil voor de samenleving waarin ze leven. Het liberale denken kan niet garanderen dat de gevolgen van godsdienstige omwentelingen voor iedereen positief zijn. ‘Soumission’ vat dan ook de angst over een sluipende inschikkelijkheid aan een veranderende werkelijkheid. Natuurlijk is niet elke accommodatie aan andersgelovigen een vorm van onderwerping. Maar de verborgen motivaties voor toegeeflijkheid verdienen wel kritische reflecties. Opportunisme, gemakzucht en eigenbelang zijn al te menselijke eigenschappen. Dat maakt Houellebecqs roman zo boeiend.”

Deze column verscheen op donderdag 22 maart in De Standaard.