” Migratie staat hoog op de Europese agenda. Dat heeft niet alleen met de huidige vluchtelingen- en migratiestromen te maken. Experts voorspellen een demografische explosie in Afrika en het Midden-Oosten. Waar kunnen wanhopige generaties jongeren naartoe? Niet naar Europa, want Europese regeringsleiders praten over een betere beveiliging van de buitengrenzen. Andere stemmen zien de oplossing elders: dat Europese landen de uitzichtloze economische en politieke situatie in Afrika en het Midden-Oosten mee hervormen. Maar kunnen Europeanen elders echt de problemen oplossen? Alle goede intenties ten spijt, lijkt dat op een nieuwe vorm van koloniaal denken. George Orwell heeft dat koloniale denken treffend beschreven. Alvorens hij journalist werd, was hij een tijdje Britse officier in Birma, nu Myanmar, dat tot het Britse rijk hoorde. Orwell was dus even zelf koloniaal, en hij haatte het grondig.

Het verhaal gaat over een klein incident in het gebied waar Orwell de orde moest handhaven. Een olifant was ontsnapt en vernielde enkele hutten en marktstalletjes in een arme wijk. Het beest had ook een arme dorpsbewoner verpletterd. Paniek breekt uit, en Orwell moet als politieofficier optreden. Tenslotte had Orwell een wapen, de lokale bevolking niet. Terwijl hij door het dorp loopt om de loslopende, wilde olifant te stoppen, begint een menigte Orwell te volgen. Een uitgebroken olifant moet worden gedood en Orwell beschrijft de groeiende verwachting bij die inwoners dat hij de zaak ook op die manier zal oplossen. Dan krijgt hij de olifant in het vizier. Hij beseft meteen dat hij dat dier beter niet zou neerschieten; na zijn razende uitbraak was het rustig geworden, en leek het even gevaarlijk als een grazende koe. Liefst wilde Orwell zijn geweer neerleggen. Maar hij kon niet meer terug. Duizenden Birmanen waren hem gevolgd, en keken hem afwachtend aan. Tot zijn eigen afgrijzen vuurde hij zijn geweer leeg, en de olifant zeeg neer.

Dat verhaal vat de paradox van de heersende blanke man: schijnbaar is hij heer en meester. Maar hij voelt de druk om te handelen vanuit de verwachting van de lokale bevolking. En die verwachting is dat hij elk probleem komt oplossen. Ondertussen is hij een acteur in een toneelspel waarbij hij zijn eigen vrijheid vernietigt. Hij draagt een masker: een sahib is een sahib. Indien hij de olifant niet neerschiet, lijkt hij zwak, bang, lachwekkend. En dus gaat de olifant eraan. Niet omdat er gevaar dreigde. Maar omdat de officier er niet als een sukkel wil uitzien, als iemand die een crisis niet kan beheersen: een blanke man is nu eenmaal vastberaden, kordaat, doeltreffend. Hij handelt en beslist voor iedereen. Zelfs al weet hij dat zijn daden weinig helpen. Zelfs al brengen zijn acties hem niet dichter bij de lokale bevolking. Want die bevolking voelt zich eigenlijk machteloos en vernederd.

Natuurlijk zijn er heel wat verschillen tussen het kolonialisme en aangeboden hulp uit het Westen. Maar beide insteken vertrekken wel van de almacht van de ene groep, en de hulpeloosheid van de andere. Hulp gaat niet alleen over middelen, financiën, planning. Het betreft ook dynamieken tussen wie macht heeft, en wie niet. Dat maakt het enorm complex.

Ondanks de druk van religieus fundamentalisme en corruptie is er een wil tot democratisering in de Arabische wereld en Afrika. Dus kunnen westerse regeringen zeker proberen iets bij te dragen. Ze kunnen een klimaatbeleid uitwerken, wapenleveringen aan dictatoriale regimes beperkingen, bemiddelen bij conflicten. Ze hoeven de rug dus niet naar de rest van de wereld te keren. Maar ze blijven best bescheiden: de idee dat westerse interventies lokale problemen duurzaam kunnen oplossen, omdat het westen kan en durft te handelen, is een illusie. Na meer dan vijftig jaar dekolonisering mag ook die idee op de schop.”

Deze column verscheen in De Standaard op 21 juni 2018.