“Als de kerk zo voortdoet, is ze binnen tien jaar veel invloed kwijt.”

De reeks ‘Het Kernkabinet‘ van De Morgen is opnieuw begonnen. Journalist Maarten Rabaey interviewde me over Paus Franciscus, en de aanhoudende schandalen van kindermisbruik in de kerk.

“Met alweer nieuwe onthullingen over seksueel misbruik davert de Kerk op haar grondvesten, maar kan ze ook omvallen? Ja, zegt filofose Tinneke Beeckman, maar of ze snel zal buigen? “Zelfs de mensen die verandering willen, worden gecorrumpeerd.” En de paus? Die wast zijn handen in onschuld.

De misbruikschandalen lijken de Kerk in de grootste crisis te storten sinds de Reformatie, de kerkhervorming in de 16de eeuw.

Tinneke Beeckman: “Dat denk ik ook. Nu ik een boek schrijf over Machiavelli (1469-1527), lees ik over de schandalen van de Kerk destijds, die aanleiding gaven tot de Reformatie. Enkele pausen maakten het toen ook enorm bont. Paus Julius II zat zelf met het zwaard in het zadel oorlog te voeren in Italië; paus Alexander VI had talrijke bastaardkinderen en spendeerde fortuinen. Deze pausen besteedden veel aan kunst, dus was de staatskas leeg. De bevolking zag hoe de boodschap van Christus niet centraal stond. En dat is nu met de misbruikschandalen ook zo.”

Kan de Kerk, zoals toen, als instelling opnieuw uit elkaar vallen?

“Dat kan. In haar geweldige boek ‘The March of Folly’, over de teloorgang van machtsbolwerken, noemt de Amerikaanse historica Barbara Tuchman drie factoren die maken dat wanbeleid echt fataal kan worden voor politieke of religieuze leiders. De eerste is de systematische veronachtzaming van gevoelens onder de bevolking, de tweede is de voortdurende focus op het eigenbelang in plaats van het algemene belang en de derde is de illusie bij machthebbers dat hun macht onschendbaar, onveranderlijk is.

In de huidige houding van het Vaticaan zitten alle drie vervat, waardoor radicale veranderingen vroeger of later zullen gebeuren.”

Paus Franciscus verontschuldigt zich halfslachtig voor de misbruikschandalen, en er wordt hem een gebrek aan daadkracht verweten. Kan hij nog iets doen?

“Het probleem is dat corruptie tot hoog in het staatsapparaat van Vaticaan is doorgedrongen. Dat is een enorm obstakel. Zelfs de mensen die met de beste intenties iets aan die toestand willen veranderen, worden erin meegesleurd.

“Paus Franciscus wordt nu ook geassocieerd met de Amerikaanse kardinaal Theodore McCarrick, die eind juli moest aftreden omdat hij decennialang seminaristen verkrachtte. Hier speelt politiek mee. McCarrick behoort tot de meer liberale strekking, zoals Franciscus. Nu beweren de conservatieven, zoals kardinaal Carlo Maria Viganò, dat Franciscus McCarrick het hand boven het hoofd hield. En ze eisen dat de paus aftreedt.”

Zou zijn aftreden een positief signaal zijn?

“Het is dubbel. Aftreden kan een manier zijn om te tonen dat wie een hoge machtspositie heeft, verantwoordelijkheid opneemt. Tegelijk werken duizenden mensen onder zijn leiding. Is hij voor elk individu verantwoordelijk? De belangrijkste vraag is of, en wat, de paus wist van McCarricks wangedrag. Dat is onduidelijk. Er is weinig transparantie, zodat Franciscus kan volhouden dat hij niets wist. Maar als hij het wel wist, is zijn positie onhoudbaar.

“Een ander probleem is ook: wie vervangt hem als hij zou aftreden? Heel wat leden aan de top van het Vaticaan hebben op een of andere manier te maken gehad met twijfelachtig gedrag.”

Welke stappen verwacht u van hogere clerici, de kardinalen en bisschoppen?

“Ik weet niet wat we nog kunnen verwachten. Wat me schokte, is bijvoorbeeld dat een priester, David Ramsay, over die McCarrick in 2015 nog een brief schreef naar kardinaal O’Malley in Boston. Dat is meer dan vijftien jaar na de onthullingen over misbruik door priesters in de Boston Globe. En toch reageerde de kerkelijke overheid weer niet.”

En de lagere clerici? Tijd voor een #NotMe-beweging onder priesters die een streep willen trekken onder dat verleden?

“Zo’n hashtag kan wel een interessant idee zijn. Maar dat zou betekenen dat ze de Kerk niet meer erkennen als morele autoriteit, wat opnieuw de fundamenten ondermijnt van een instelling waarin hiërarchie centraal staat. Uiteindelijk is de hele Kerk gebaseerd op het idee dat sommige mensen een superieur inzicht hebben in de boodschap van God en hoe die boodschap op aarde moet worden beleefd en verspreid. Als je daaraan raakt, tast je het instituut aan. De paus heeft nu zelf wel aangegeven dat klerikalisme het probleem is. In die zin komt de oplossing misschien van de lagere clerus.”

Moeten ook gelovigen niet meer verandering eisen? Of de Kerk boycotten?

“De weerslag is al enorm als je kijkt naar dalende cijfers van kerkbezoeken en dopen, zowel in Europa als Noord-Amerika. Je ziet vooral een toename van onverschilligheid en afkeer.

“Wanneer de Kerk seksueel misbruik toelaat, dan verzaakt ze aan een essentiële boodschap van Christus: de bescherming van de zwakkeren. Ongelooflijk maar waar is dat paus Johannes Paulus II (1978-2005) een zekere kardinaal Law nog tot een hoge positie in Rome promoveerde, nadat de Amerikaanse pers uitgebreid over diens jarenlange machtsmisbruik had bericht. Zo heeft die paus de kans gemist om aan te sluiten bij de samenleving. Kinderrechten en respect voor slachtoffers staan vandaag de dag veel meer centraal dan pakweg vijftig jaar geleden.”

Gebrek aan transparantie staat dat in de weg?

“Ja, dat is een groot probleem binnen de Kerk. Telkens als paus Franciscus geconfronteerd wordt met wangedrag, beweert hij er niets van te weten. Denk maar aan het schandaal over bisschop Battista Ricca van de Vaticaanse Bank, die zijn protegé was, maar in 2013 in opspraak kwam wegens zijn luxeleven en zijn holebi-affaires. Franciscus verschuilt zich achter een schijnbaar georganiseerde toedekking.

“De hele manier van reageren hoort bij een paternalistische visie op autoriteit. Maar dat botst frontaal met een informatiesamenleving die gevoed wordt door technologie en media, waarin mensen zich bewust zijn van hun eigen stem en hun rechten.”

De Kerk doet nu vooral aan zelfregulering. Moet de samenleving, de overheid, zich niet actiever bemoeien met historisch misbruik?

“Dat mensen beschermd worden door een instelling, is ontoelaatbaar. Elke burger is verantwoordelijk voor zijn daden tegenover de hele gemeenschap, ook clerici. Nu ageert de Kerk nog te veel als een aparte staat binnen de rechtsstaat. De overheid zou alvast een rol kunnen spelen door de verjaringstermijnen van seksueel misbruik te verlengen, bijvoorbeeld. Ze zou ook meer kunnen wijzen op de rol van medeplichtigheid door hiërarchische oversten. Zo wisten sommige bisschoppen dat priesters misbruik pleegden maar deden ze niets. Dat is schuldig verzuim.”

Waarom greep de politiek niet sneller in?

“De Kerk heeft nog veel politieke macht. Daarom zal genoegdoening voor slachtoffers nog tijd vragen. Maar binnen een tiental jaar zal de invloed verminderen. Politici zijn afhankelijk van kiezers, en hoe meer gelovigen de Kerk de rug toekeren, hoe minder slagkracht ze zal hebben. Nu al hebben schandalen een weerslag op de idee van onze ‘christelijke samenleving’. Mensen gaan ook veel breder op zoek naar alternatieven, van protestantisme tot evangelisten of vormen van spiritualiteit die niets met het christendom te maken hebben.”

Te midden van dit alles toont de VRT misvieringen waarin de rol van de vrouw wordt ondergeschikt aan die van de man.

“Het is duidelijk dat voor de Kerk heel wat principes niet evolueren. Denk ook aan het celibaat, een zeer conservatieve interpretatie uit de 13de eeuw waar de Kerk niet aan tornt.

“Het uitzenden van eucharistievieringen vind ik dubbel. Ik ben voor vrijheid van meningsuiting en denk dat zo’n boodschap wel op televisie mag komen. Zo niet ontbreekt ook hier transparantie en worden ideeën niet openlijk besproken. De andere vraag is of de overheid moet betalen voor deze televisie. Dat denk ik niet. Omdat de overheid dit mee organiseert, lijkt het alsof ze goedkeurt wat er wordt gezegd. Dan is er een vermenging met haar rol als bewaker van de grondwet, die voorschrijft dat man en vrouw gelijk zijn.”