“Wil je een fatsoenlijk mens zijn en heb je een afkeer van extreemrechts? Dan kan je maar één ding doen, volgens politici zoals Kristof Calvo (Groen) of Alexander De Croo (Open Vld): het migratiepact in Marrakech goedkeuren. Je mag met populisten niets te maken hebben, zeggen ze. Dit is het argument: heb je kritiek op dit pact, dan doe je zoals Orban, en wordt je meteen even laakbaar als Orban. Maar dit is een foute redenering. Politieke beslissingen moreel inschatten is veel complexer.

Een politieke leider moet rekening houden met drie dingen: dat hij de verantwoordelijkheid draagt voor een hele groep, niet alleen voor hemzelf; dat de effecten van beslissingen tellen, en dat die effecten pas na verloop van tijd duidelijk worden.

Een negatieve reputatie aangemeten krijgen, is echt niet het ergste wat een politicus kan overkomen. Een zuivere ziel behouden is toch niet het doel van het politieke handelen. Meer nog, andere criteria wegen zwaarder. Want sommige dingen kunnen de schijn van het goede hebben, maar fataal zijn wanneer ze worden toegepast, en omgekeerd. Mooie woorden, goede voornemens en juiste associaties volstaan dus niet. De politiek heeft iets specifiek: wanneer goede intenties tot rampzalige resultaten leiden, ondervinden anderen daarvan de schadelijke gevolgen. Dat is moreel niet verantwoord. Daarom werken een politieke en een private moraal anders. Een burger kan zijn welwillendheid en zijn goede relaties als tekenen van zijn deugdzaamheid beschouwen. Maar in de politiek betalen anderen de prijs voor beslissingen die slecht uitdraaien.

Niet de intenties, maar de effecten van beslissingen bepalen dus of een beslissing moreel is of niet. Die effecten zijn moeilijk in te schatten, al rijzen er heel concrete vragen: hoe verandert zo’n pact de samenleving in de toekomst?

Hierop heeft niemand een onderbouwd antwoord. Misschien zou België haar diplomatieke geloofwaardigheid verliezen wanneer premier Michel het pact niet steunt. Maar dat nadeel vervalt in het niets bij mogelijke andere effecten. Hierbij speelt de tijd een belangrijke rol: wat deugdzaam lijkt op het eerste gezicht, kan na verloop van tijd heel wat problemen opleveren. Uitgerekend migratie is hiervan een voorbeeld: niemand had de impact van de arbeidsmigratie na de Tweede Wereldoorlog voorspeld. Zelfs na meerdere generaties blijven allerlei uitdagingen voortbestaan, bijvoorbeeld op vlak van arbeid, onderwijs en veiligheid.

Op sommige landen heeft het pact weinig effect. Migranten in landen als Saoedi-Arabië en Libië worden niet beter beschermd. Die landen hebben immers geen onafhankelijke rechtspraak. Mishandelde migranten kunnen zich niet op dit pact beroepen om ginds een betere opvang te eisen. Het pact zal vooral het beleid van Westerse landen bepalen. Rechters zullen zich erdoor laten inspireren. Ja, al lijkt het pact ‘niet-bindend’, toch stuurt het de rechtspraak.

Hier stelt zich de belangrijkste vraag: hoe beïnvloedt dit verdrag het politieke proces? Er dreigt een sluipend effect, want rechters, niet alleen politici, zullen moeten nagaan of maatregelen wel stroken met het engagement dat landen zijn aangegaan. Hun uitspraken zijn bindend en bepalend. Bij verkiezingen mogen burgers dan stemmen voor wie ze willen, dat maakt steeds minder uit. Gaandeweg zijn burgers de controle over hun toekomst verloren.

Uitgerekend deze frustratie speelt extreem rechts in de kaart. Heel wat burgers willen juist méér inspraak, niet minder. ‘Take back control’ scandeerden de Brexiteers, en ze wonnen het referendum. Dat de brexitdeal deze droom niet waarmaakt, doet er weinig toe. Heel wat Europese burgers keren zich tegen de EU omdat ze het beslissingsrecht over fundamentele afspraken kwijt zijn. Uitgerekend die onvrede voedt het succes van extreemrechtse partijen. Wie politieke stellingnames dus moreel wil beoordelen, moet hiermee rekening houden.

Gedegen politiek beleid veronderstelt een specifieke visie op welke beslissingen echt moreel zijn. Een beleidsmaker moet de gevolgen van zijn beslissingen analyseren, op korte en op langere termijn. Als een politicus zijn positie staaft door te roepen dat hij vooral een antipopulist wil zijn, lijkt hij het morele gelijk meteen aan zijn kant te hebben. Maar dan handelt hij eigenlijk onverantwoord.”

Deze tekst verscheen op 22 november 2018 in De Standaard.