“De Britse premier Boris Johnson lijdt een zware nederlaag: het Hooggerechtshof heeft zijn poging om zonder parlement te regeren, onwettig verklaard. Het werd al eerder opgemerkt door Ruud Goossens in ‘Boeiende Tijden’: Johnson is geen conservatief in de traditie van Edmund Burke. Hij heeft eerder revolutionaire trekjes. Het bewijsmateriaal voor die stelling werd met dit vonnis nog aangevuld. Johnson wilde het parlement – de House of Commons – lamleggen. Die daad staat haaks op het respect voor de parlementaire traditie. Dat respect weerklinkt in het werk van de conservatief Edmund Burke (1729-1797).

Burke had een afkeer van revoluties. Meteen na de bestorming van de Bastille in 1789 pende hij een vlammend pamflet tegen de Franse Revolutie. De enige revolutie die Burke volmondig goedkeurde, was de zogenaamde ‘Glorious Revolution’ in 1688. En die bestond er precies in dat het parlement de bevoegdheden van de uitvoerende macht (de Kroon) beperkte. Dit versterkte de ‘Bill of Rights’: een burger kan niet berecht of veroordeeld worden zonder onafhankelijke rechtsgang.

Het was geen revolutie zoals we die vandaag de dag begrijpen: er kwam geen gewelddadige volksopstand aan te pas. Het was eerder een machtsstrijd tussen de elite. Maar wel een strijd waarbij het parlement er in slaagde de ambities van een tirannieke heerser te beteugelen. Precies het omgekeerde dus van wat Johnson vandaag de dag beoogt.

Johnsons niet-conservatieve houding valt eigenlijk al langer detecteren: hij gedraagt zich regelmatig ronduit onbeschoft tegenover anderen. En dat hoort niet bij de conservatieve geest, volgens Burke. Hufterigheid hoort natuurlijk bij geen enkele ideologie. Maar Burke geeft aan goede manieren wel een bijzondere plaats in zijn denken: ze zijn een essentieel teken van beschaving. Burke noemde de samenleving van zijn tijd een hoogtepunt van beschaving, omdat ze berust op twee principes: de geest van de gentleman (de aristocratie) en de geest van de religie (de kerk). Vooral Burkes visie op de gentleman is relevant: die moet zich aan strakke sociale tradities en codes houden. Deze codes zijn niet toevallig tot stand gekomen. Ze zijn het resultaat van eeuwenlange ontwikkelingen; ze zijn de verfijnde sociale uitdrukkingen van aangeboren morele instincten.

‘Manners’ zijn daarbij politieke wapens. In een bekende passage van ‘Reflections on the Revolution in France’ beschrijft Burke hoe de ridderlijke code een esthetische ervaring bevat, die allerlei aangename illusies mogelijk maakt: ze doet macht zacht lijken en gehoorzaamheid vrijwillig. Goede manieren zetten de wrede machtsverhoudingen om in ongelijkheden die aanvaardbaar lijken (volgens Burke). Zonder die sociale codes zouden de maatschappelijke hiërarchieën (die dus ook een natuurlijke fundering hebben) niet standhouden.

Vandaar dat individuen niet zomaar het recht hebben om tradities omver te werpen. Dan vernietigen ze de instrumenten die nodig zijn om de sociale orde te bewaren. Vervolgens dreigt de barbarij. Dit is in een notendop Burkes bezwaar tegen de Franse Revolutie. In een bevlogen passage in ‘Reflections on the Revolution in France’ betreurt hij het einde van de Europese beschaving, omdat de Fransen hun koningin Marie-Antoinette respectloos door de straten sleurden. Ze hadden haar ridderlijk moeten verdedigden.

Burkes werk riep meteen felle tegenstand op, onder meer van de Britse proto-feministe Mary Wollstonecraft. Zij hekelde precies dat Burke aan de heersende ‘manners’ van zijn tijd zo’n funderende morele rol toekent. Zij zag vooral een samenleving die corrupt gedrag bevorderde. Voor haar waren ongelijke machtsverhoudingen helemaal niet natuurlijk, maar sociaal gestructureerd. Het debat tussen Wollstonecraft en Burke is de moderne clash tussen feminisme en conservatisme.

In elk geval legt Burke de lat voor ‘een gentleman’ wel hoog: het volstaat niet om een mooi pak te dragen om die titel te verdienen. Hufterig, respectloos gedrag diskwalificeert de gentleman. De vraag stelt zich ook vandaag: wat kan het publiek verwachten van zogenaamde conservatieve politici, die niet eens begrijpen wat ‘goede manieren’ betekenen? In Burkes werk staat een duidelijk antwoord: barbarij en chaos.”

Deze column verscheen in De Standaard op donderdag 26 september 2019.