Vlaanderen heeft een eenzijdige kijk op haar oorlogsverleden: historici hebben de collaboratie veel grondiger onderzocht dan het verzet. Nu zendt Canvas de reeks ‘de kinderen van het verzet’ uit, na de reeks ‘de kinderen van de collaboratie’. Daarmee verricht de zender pionierswerk, want verzetsdaden komen in Vlaanderen zelden aan bod. Er volgt nog een reeks over de kinderen van de holocaust.

Het verzet heeft de strijd om de herinnering verloren, heet het. Nochtans hebben burgers over heel Vlaanderen in alle lagen van de bevolking vormen van verzet georganiseerd. Maar de namen van verzetshelden zijn onbekend. Erger nog, over verzetslieden bestaan vooral karikaturale voorstellingen, alsof ze opportunisten of bruten waren. Geen roman of film verbeeldt heldenmoed in de strijd tegen de Duitse bezetter. Dit is uitzonderlijk in vergelijking met de buurlanden. Hoe is dit mogelijk? Historici wijzen op vele factoren, die met het einde van de oorlog te maken hebben: het verzet is politiek erg verdeeld; de grote politieke families willen vooral de vooroorlogse orde meteen herstellen en de Belgische staat bouwt geen actief herinneringsbeleid uit. Daarbij proberen collaborateurs na de oorlog eerherstel te krijgen. Ze ontberen schuldbesef over hun foute keuzes, en blijven de aandacht op zichzelf richten. Bij volgende generaties heeft dat een bijzonder effect gehad: ze beschouwen Vlaanderen niet als een plek met een complex oorlogsverleden, maar met een schuldig verleden, dat ze helemaal afwijzen, of helemaal omarmen. Zonder een genuanceerde herinnering.

Zelfs bij jongere generaties blijft een kwaad geweten doorwerken. Hoe genereus of welwillend Vlamingen (of Vlaamse organisaties) ook zijn, het maakt weinig verschil: het wantrouwen blijft bestaan dat al die voorbeeldige prestaties een andere werkelijkheid verhullen. Zonder al te veel kennis over de Tweede Wereldoorlog staat deze waarheid voor veel mensen vast: Vlaanderen is besmet en elke Vlaamsgezinde neiging getuigt van een soort crypto-collaboratie. Daarbij geeft het katholieke schuldbesef – zelfs bij mensen die niet meer gelovig zijn – hieraan nog een wending: wie zijn schuld wel erkent, kan op verlossing hopen. Zo kan hij zich onderscheiden van andere schuldenaren, die hun fout niet toegeven. Als er in Vlaanderen heel wat mensen makkelijk ‘mea culpa’ slaan, en ronduit negatief zijn over hun identiteit, heeft dit misschien hiermee te maken. Maar er schuilt enige ijdelheid in zoveel nederigheid. De schulderkenning wordt een manier om zich verlost te weten én zich boven anderen te verheffen; ze bevat zowel een afrekening als een bevordering.

De nadruk op schuld heeft een keerzijde. Schuldgevoel laat geen ruimte voor nuance. Ze eist alles voor zichzelf op. Het gedweep ermee maakt blind voor de kracht en de waardigheid van anderen. Er is dan geen interesse voor een ander verhaal. Alsof positieve daden weinig effect kunnen hebben op de werkelijkheid. Alsof echte heldendaden altijd wel één of ander kwalijk trekje verbergen, zoals opportunisme of machtswellust.

Het is belangrijk om de feiten van de collaboratie te kennen. Sommige mensen hebben in oorlogstijd verschrikkelijk foute keuzes gemaakt. Hun parcours is een aansporing om niet zelfgenoegzaam of betweterig te worden, en om ideologie en macht grondig te onderzoeken. Maar andere mensen hebben zich met gevaar voor eigen leven, uit idealisme en zonder eigenbelang ingezet voor anderen. Hun verhalen zijn niet alleen ontroerend, maar inspirerend voor jonge generaties.

Het eenzijdige beeld van het schuldige, besmette Vlaanderen werkt elke dag door in de politieke realiteit. Het verlamt de politieke daadkracht en beknot de keuzes. De discussie over een Vlaamse canon werd omwille van het ‘zwarte’ verleden meteen afgeschoten. De klimaatdiscussie komt amper van de grond. Nadat Anuna De Wever op pukkelpop werd belaagd, verschenen dagenlang stukken over leeuwenvlaggen, terwijl het gesprek over een kordaat en actief klimaatbeleid uitbleef. Dat is buitengewoon jammer.

Vlaanderen heeft een genuanceerder inzicht in haar verleden nodig. Kritisch denken impliceert dat je elke morele superioriteit afwijst, dat je het lelijke én het schone (h)erkent. Dat helpt het heden en de toekomst vooruit.”

Deze column verscheen in De Standaard op 24 oktober 2019.