“Uiterst rechtse partijen hebben in Europa en de VS de wind in de zeilen. Wie ze wil bestrijden, kan maar beter niet voor meer individualisme pleiten. Integendeel, de liberale democratie is in crisis omdat het individualisme is doorgeslagen. De liberale democratie rust op twee pijlers: de liberale (individuele rechten, autonomie, private leven) en de democratische (het collectieve, de politieke gemeenschap). Tussen beide is een evenwicht nodig: als het individualisme almachtig wordt, verdwijnt de gemeenschappelijke band. Dan wordt de samenleving een jungle waarin de sterkste wint. Als het collectieve almachtig wordt, verdwijnen de individuele rechten.

Vanaf de jaren 90 is het individualisme sterk opgekomen. Maar nu verlangen mensen naar een duidelijk collectief verhaal. Dat krijgen ze veelal bij uiterst rechtse partijen te horen. Dat is problematisch, omdat het uiterst rechtse verhaal niet spoort met de democratie en de rechtsstaat. Maar dat probleem pareer je niet met meer individualisme.

Liberale ideeën zijn het krachtigst wanneer ze zich tegen sterke staatsmachten of religieuze machten verzetten. Dan drukken ze het onvervreemdbare recht van elke mens op leven, vrijheid en geluk uit. Liberale denkers verdedigden deze ideeën op een heroïsche manier tijdens de Amerikaanse en de Franse revoluties, in het victoriaanse Engeland of tijdens het interbellum, wanneer totalitaire regimes stukken Europa en de rest van de wereld bedreigden of beheersten. Dat gevecht voor het individuele recht tegen onderdrukking blijft indrukwekkend.

Maar individualisme alleen volstaat niet. Individuen zonder enige politieke binding bevinden zich in een natuurtoestand, waar allen tegen allen strijden. Dat is onleefbaar. Zo’n natuurtoestand werd de hypothese van denkers zoals Hobbes, Locke en Rousseau om over verschillende staatsvormen na te denken. Elk individu moet afspraken met anderen maken om zichzelf te beschermen. Natuurlijk zijn er meerdere opties om een staatsmacht te organiseren. Maar niemand kan het zonder stellen. De realiteit illustreert dat: vooral de natiestaat regelt onderwijs, gezondheidszorg, so­ciale zekerheid, veiligheid en justitie. Uiterst rechtse partijen weten dat. Zij koppelen een exclusief nationalistisch verhaal aan hogere pensioenen, beter onderwijs, meer veiligheid. Die retoriek gecombineerd met de afkeer voor politiek gekrakeel en voor het politieke immobilisme kan het succes van uiterst rechts verklaren. Voor een aantal kiezers waren onverdraagzaamheid en racisme ongetwijfeld ook een motief.

Allerlei redenen kunnen meespelen in de keuze voor uiterst rechtse partijen. Maar een tekort aan zelfbeschikking speelt haast geen rol. Continue Reading ›