“Begin februari 2019 gaf ik een seminarie over Machiavelli’s politieke denken, in de Oude Abdij van Drongen. Jaren geleden werden hier jonge novicen opgeleid voordat ze intraden in de orde van de jezuïeten.

Het voelde vreemd, zo kort na het overlijden van Etienne Vermeersch (2 mei 1934 – 18 januari 2019), om in dit kloosterpand te doceren, zeker als vrouw, en al helemaal over zo’n ‘duivelse’ denker als Niccolò Machiavelli. Hoe is Vlaanderen op een halve eeuw tijd veranderd! Tussen de lezingen door stapte ik door de hoge gangen naar de sobere eetzaal. Ik sliep in een kleine, verwarmde kamer – met eigen badkamer; een comfort dat de jonge novice Etienne tussen 1953 en 1958 ongetwijfeld niet had. Buiten was het winters weer; guur, nat, donker. De grote tuin lag er stil en duister bij. Ik stapte op de uitgesleten stenen trappen, die de gelovigen zovele malen hadden beklommen om, twee aan twee, de neogothische kapel te betreden.

Voor mij illustreert Etienne Vermeersch de kracht van emancipatie. Hij heeft de brede emancipatorische golf in het Vlaanderen van de jaren zestig, zeventig en tachtig mee mogelijk gemaakt. Vermeersch werd katholiek opgevoed, maar verloor zijn geloof en werd een verdediger van het Verlichtingsdenken. Hij toont wat mogelijk is wanneer iemand zijn spreekrecht opeist. Maar zo’n spreken is niet gratuit; het vereist verantwoordelijkheid en autoriteit. Het vraagt onderzoek naar de eigen motieven en doelstellingen. Vermeersch wilde vrijheid voor zichzelf en hij eiste vrijheid voor iedereen; hij wilde niet lijden en hij stelde zich tot doel het nodeloos lijden van mensen te voorkomen. Hiertoe werkte hij mee aan de euthanasiewetgeving.

Wie met kennis van zaken en vanuit correcte motieven handelt, verwerft autoriteit. Die autoriteit verschilt van het paternalistische spreekrecht, waarbij bepaalde personen zich méér inspraak toekennen vanuit een vermeende superioriteit. Autoriteit verheft de gesprekspartner, paternalisme kleineert. De paternalistische superioriteit is immuun voor kritiek, spelt anderen de les, zonder dat men zich hoeft te verantwoorden. Paternalisme teert op emoties, niet op het gebruik van de rede. Het verhindert het vrije denken, en opent de deur voor machtsmisbruik. Autoriteit wordt verworven, is niet absoluut, terwijl paternalistische machtsstructuren bepalen wie praat, en wie moet luisteren.

Soms worden autoriteit en paternalisme verward; alsof de strijd tegen paternalisme impliceert dat elke vorm van autoriteit moet worden afgeschaft. Vermeersch’ leven illustreert het tegendeel: wanneer debatten plaatsvinden zonder onderzoek naar feiten en zonder eerlijke argumenten, kan iedereen om het even wat zeggen. Dan kunnen debaters hun gelijk halen door tegenstanders persoonlijk aan te vallen, of door intellectueel oneerlijk te zijn. Vermeersch heeft dat altijd verafschuwd. Vermeersch tilde het debat en zijn tegenstander op een hoger niveau. Hij zette zich in tot de meerdere glorie van alles wat bestond, met de levenskwaliteit van de mens als ijkpunt.”

Deze tekst verscheen in ‘De Mens.Nu Magazine’, van 15 april 2019, jaargang 8 nummer 2. Over Etienne Vermeersch schreef ik nog enkele teksten, en sprak ik in het Canvas-programma ‘De Afspraak’ op 24 januari 2019.