Filosofe Tinneke Beeckman pleit voor Verlichting in donkere tijden; “Het zou helpen als we jongeren iets heldhaftigs konden aanbieden”

Interview door Jan Stevens; foto door Karoly Effenberger.

De strijd tegen de ideologen van Islamitische Staat winnen we volgens filosofe Tinneke Beeckman nooit door enkel bommen te gooien. “Alleen met een stevig onderbouwd verhaal dat vertelt wat wij allemaal aan de Verlichting te danken hebben, kunnen we proberen mensen te overtuigen.”

De zelfmoordaanslagen van 22 maart 2016 presenteerden ons een ongemakkelijke waarheid: sommige landgenoten haten ons samenlevingsmodel zo erg, dat ze bereid zijn zichzelf op te blazen tussen tientallen andere landgenoten. In De verlichting uit evenwicht? neemt filosofe Tinneke Beeckman samen met Leo Neels, Marc De Vos en Ivan Van De Cloot van de denktank Itinera de verdediging op zich van onze op de waarden van de Verlichting gebaseerde samenleving. Beeckman schreef eerder het bekroonde Door Spinoza’s lens (begin juni verschijnt de vijfde druk) waarin ze de wereld van vandaag bekijkt door de blik van de 17^e-eeuwse Nederlandse Verlichtingsfilosoof Baruch de Spinoza.

“De terroristische aanslagen in Parijs en Brussel waren aanvallen op de democratische liberale samenleving waarin mensen hun eigen interpretatie van geloof of ongeloof mogen hebben”, zegt ze. “De maatschappelijke vertwijfeling en radeloosheid die erop volgde, was enorm. Wij vonden de tijd meer dan rijp om de basisbeginselen van onze samenleving opnieuw voor het voetlicht te brengen. Die zijn gegrondvest in de waarden van de Verlichting zoals universele mensenrechten, vrijheid van mening en religie, vrij onderzoek en scheiding der machten. Niemand kan het een jongere kwalijk nemen dat hij ontevreden is over de manier waarop de samenleving georganiseerd is. Iedereen heeft recht op kritiek. Maar het wordt een totaal ander verhaal wanneer die jongen vervolgens zijn toevlucht neemt tot terreur. Ik herinner me een interview met Johan Leman, voorzitter van integratiecentrum de Foyer in Molenbeek, over de Syriëstrijders uit zijn gemeente. ‘Die jongens zijn vertrokken uit verontwaardiging over de schendingen van de mensenrechten van Assad’, zei hij. Terwijl ze in werkelijkheid verontwaardigd waren over de in hun ogen ongelovige Assad. Want de strijd die ze voeren is eerst en vooral religieus.”

Hoe superieur is onze Verlichting?

Nieuwe cover voor het boek.

Tinneke Beeckman: “Het gaat helemaal niet over hoe superieur wij zijn, maar over hoe we mensen kunnen overtuigen van het belang van onze Verlichtingswaarden. De ideologen van Islamitische Staat voeren zwaar propaganda om mensen te verleiden en te overtuigen. Tegen jongeren zeggen ze: ‘Volg ons en we maken van jou een échte man of vrouw.’ Ze geven jonge mensen het gevoel dat hun leven zinvol wordt. ‘Als je jezelf opblaast, heeft dat effect op de hele wereld.’ Wij moeten daar ónze overtuigingscampagne tegenover stellen. We zullen geen mensen overtuigen door te staan roepen dat we superieur zijn. Dat werkt alleen maar contraproductief. Achter ideeën van universele mensenrechten en vrijheid zoals die al door Baruch de Spinoza gepropageerd werden, zit een universele natuurwet. In zijn beroemde werk Ethica heeft Spinoza het over de concepten ‘potentia potestas’. Ze betekenen allebei ‘macht’, maar potentia is de kracht die de mens heeft om zichzelf te verwezenlijken en potestas is de politieke macht, de macht die overgedragen wordt aan politici. Het politieke systeem werkt volgens Spinoza het beste als potentia en potestas min of meer met elkaar in evenwicht zijn. Wanneer mensen dus in een systeem leven waarin de door hen overgedragen politieke macht hen ook de vrijheid geeft zichzelf te verwezenlijken. Dat ideale systeem was voor Spinoza de democratie. De angst die mensen ervaren in een regime waarbij ze door de machthebbers opgepakt, opgesloten en gefolterd kunnen worden, is universeel en wordt niet cultureel bepaald. Al zijn er culturele verschillen die wel bestudeerd moeten worden. Iedereen put dus voordelen uit het leven in een vrije samenleving.”

In De Verlichting uit evenwicht? willen jullie de zegeningen tonen die de Verlichting ons opgeleverd heeft?

copyright – Karoly Effenberger

Beeckman: “Wij stellen vast dat veel mensen niet meer schijnen te weten wat de Verlichting precies inhoudt. Een Nederlandse journalist vertelde me dat zijn dochtertje hem vroeg: ‘Papa, wat is dat, de Verlichting?’ en dat hij haar het antwoord moest schuldig blijven. Er is vandaag heel weinig aandacht voor die filosofische traditie. We zijn uit het oog verloren dat de Verlichting een rijke schat herbergt waaruit we ideeën kunnen plukken waar we vandaag iets aan hebben. Veel van die dingen zijn zo vanzelfsprekend geworden dat we er niet meer over nadenken. Neem de scheiding der machten: dat principe maakt het mogelijk dat ook politici voor de rechter moeten verschijnen als ze zich niet aan de wetten houden. Dat lijkt heel banaal, maar in veel landen is die scheiding der machten er niet. We staan te weinig stil bij verwezenlijkingen die we aan de Verlichting te danken hebben, zoals onze vrije rechtspraak, zoals het feit dat je niet zomaar gearresteerd kan worden of het feit dat je recht hebt op een neutrale verdediging. In mijn essay vertel ik het verhaal van ‘de affaire Calas’, een Franse familie die in de 18^e eeuw op een verschrikkelijke manier slachtoffer werd van rechters die in de greep waren van de katholieke kerk en recht spraken vanuit de strijd om het ware geloof. Het is pas nadat verlichtingsfilosoof Voltaire er brieven en boeken over schreef dat er verandering kwam. Zo zitten er nog talloze andere fascinerende verhalen achter al die politieke veranderingen die we nu zo vanzelfsprekend vinden. Door terug te grijpen naar die verhalen, leren mensen misschien opnieuw het belang inschatten van de waarden van de Verlichting.” Continue Reading ›