Éric Zemmour is mogelijk een Franse presidentskandidaat volgend jaar. De man is al jaren een veelbesproken en gelezen journalist, auteur en polemist. Hij heeft ­extreemrechtse ideeën neergepend in bestsellers, zoals zijn laatste, La France n’a pas dit son dernier mot. Verder heeft Zemmour nog nooit deel uitgemaakt van een politieke partij en heeft hij geen ­enkele bestuurservaring. Hij lanceerde geen concrete, constructieve beleidsvoorstellen. Elke politieke vraag – over ecologie, koopkracht, onderwijs, buitenlands beleid … – probeert hij terug te brengen tot zijn thema’s: migratie, islam of nationale soevereiniteit. Toch staat hij al enkele weken buitengewoon hoog in de peilingen. Misschien haalt hij zelfs de tweede ronde. Zijn succes heeft met veel factoren te maken, die in deze krant al bij Ruud Goossens aan bod kwamen (DS 2 oktober).

Maar ook Zemmours buitengewone retorische vaardigheden spelen een rol. De retorica was al belangrijk in het Athene van Aristoteles en in de Romeinse ­republiek van Cicero. Quintilianus schreef zijn basiswerk De opleiding tot ­redenaar tweeduizend jaar geleden. De kerkvader Augustinus wordt door kenners als het retorische genie van het christendom omschreven – bijvoorbeeld Wilfried Stroh in Die Macht der Rede. 

Socratische redenering

Retoriek is des te belangrijker, omdat ­mediaoptredens doorslaggevender worden om politiek carrière te maken. ­Emmanuel Macron was voor zijn presidentschap nooit verkozen; hij werkte eerst als raadgever, dan als minister van Economie en Financiën onder zijn socialistische voorganger, François Hollande. Blijkbaar keren burgers vandaag de dag zich zo tegen de politiek dat wie zich als buitenstaander, zelfs als einzelgänger ­opstelt, harten en geesten kan veroveren. Dit zijn dus de ideale omstandigheden voor iemand die retorische kneepjes goed beheerst. Ik geef enkele voorbeelden.

Het doel van de argumentatie is de toehoorder te overtuigen. Volgens Aristoteles heeft de spreker daartoe drie middelen: zijn ethos (reputatie), de ­logos (argumenten) en de pathos (emoties die het betoog oproepen). Van die drie is ethos waarschijnlijk het belangrijkst: het imago van de spreker is cruciaal. Op dat vlak benadrukt Zemmour zijn bescheiden achtergrond: ‘Ik behoor niet tot de rijke, Parijse elites, ben opgegroeid in de banlieues, mijn Joodse ­familie kwam uit Algerije, ze heeft de waarden van de republiek Frankrijk omarmd.’ Zemmour schrijft bewonderend over de grote helden van de geschiedenis, zoals Napoleon of Charles de Gaulle. Daarmee sluit hij aan bij het Franse verlangen naar grootsheid. Tegelijk wijst hij er telkens op dat hij slechts een dwerg is naast die reuzen. Hij appelleert dus aan de herkenning van een groot deel van de bevolking: ‘Ik ben zoals jullie.’ 

Onder ‘logos’ vallen de redelijke argumenten die stellingen onderbouwen. Zemmour gebruikt regelmatig een ­socratische redenering: hij herdefinieert een begrip en rekent daarbij op de instemming van de tegenstander. Zodra zijn gesprekspartner die geeft, zet die zichzelf echter klem. Want Zemmour bouwt meteen voort op die nieuwe definitie om het ongelijk van de ander te ­bewijzen. Hij gebruikt dit middel ook opvallend vaak om de beschuldigingen aan zijn adres tegen de ander te keren. Wordt hij beschuldigd van racisme, dan herdefinieert hij dat begrip zodat het perfect past om op de ander van toepassing te zijn: ‘Maar u bent hier de racist!’

Het tijdperk van clashes

Om helder te argumenteren, moet de ­debatteerder kalm blijven. Dat lukt Zemmour meestal behoorlijk goed, terwijl zijn tegenstanders de indruk geven zich op te winden, verward te klinken of boos te worden. Zemmour dwingt zijn tegenstander makkelijk in die nadelige positie door zich formeel beleefd, maar eigenlijk laatdunkend over de ander uit te ­laten. Op sociale media circuleren tientallen filmpjes van dergelijke ‘clashes’. in L’Ére du clash analyseert Christian Salmon hoe provocatie en transgressie ­bepalend zijn geworden voor het politieke gesprek dat in de media wordt gevoerd. 

Zemmour haalt soms de bovenhand, omdat hij met gemak denkers en schrijvers kan citeren. De klassieke retorische opleiding besteedde veel aandacht aan het geheugen. Critici merken wel op dat zijn historische referenties soms onvolledig, onnauwkeurig of ronduit fout zijn. Maar weinig respondenten hebben de bagage om Zemmour terstond van antwoord te dienen. 

Pathos is ten slotte het derde element van de retoriek: een succesvol spreker kan het oordeel van het publiek beïnvloeden door de juiste emoties op te wekken. Aristoteles meent dat een verhouding tussen pijnlijke en plezierige ervaringen belangrijk is. Zemmours ­repertoire is hier eenzijdig zwartgallig. Hij beroert zijn toehoorders door in te spelen op angst over dierbare waarden – Frankrijk verkeert in een burgeroorlog! Ook doorspekt hij zijn betoog met concrete voorbeelden over wantoestanden (oude mensen die lastiggevallen worden door crackhandelaars). Die trucjes kunnen doorzichtig lijken, maar ze werken wel. Als verkiezingen dus een mediaspektakel zijn, heeft Zemmour meerdere troeven.”

Deze column verscheen in De Standaard op donderdag 4 november 2021.