Op maandag 4 november was ik te gast bij het programma ‘De Afspraak’ met Phara de Aguirre op Canvas. Thema’s waren de canon en de federale regering.
Etienne Vermeersch (1934-2019), de meest invloedrijke intellectueel van Vlaanderen, overleed op vrijdag 18 januari. Pas op donderdag werd het nieuws bekend.
Bij ‘De Afspraak’ (canvas) sprak Phara de Aguirre hierover met Dirk Verhofstadt, met Wim Distelmans, Rik Torfs, Bart De Wever en mezelf.
Over Etienne Vermeersch gaf ik een korte reactie aan De Morgen:
“Zijn leven is een illustratie van de omslag die Vlaanderen gemaakt heeft. Hij staat voor een stuk Vlaamse geschiedenis: hij werd katholiek opgevoed maar ontworstelde zich daaraan, en werd uiteindelijk een voorvechter van het Verlichtingsdenken en bijvoorbeeld meer vrijheid voor vrouwen. Vlaanderen is door en door een katholieke streek, maar hij heeft de Verlichting mee verspreid.
“Omdat hij zo oud geworden is, lijkt het alsof hij altijd al aan het publieke debat deelnam, maar dat klopt niet: hij was toen al de vijftig voorbij. Maar hij kende zijn dossiers, en had daarnaast een fantastisch gevoel voor wat ertoe deed in de samenleving. Op cruciale momenten besloot hij deel te nemen aan het debat, met een enorme energie en consequentie. Hij wist dat er tegenstand zou komen, maar dat heeft hem nooit tegengehouden. Wie het status quo doorbreekt, krijgt altijd vijanden – en hij heeft dat op talloze thema’s doorbroken.”
“Er viel zo veel van hem te leren. Hoe je moet schrijven, hoe je moet denken. Dat wanneer je ergens in gelooft, je daarvoor moet gaan. Bovendien kon hij altijd het verschil maken tussen de persoon en het idee dat hij bestreed. Dat is een belangrijke democratische les: je wordt geen vijand omdat je het oneens was. Veel mensen konden dat onderscheid jammer genoeg niet maken als het over hem ging.”
“Knack-journalist Jeroen de Preter interviewde politierechter Peter D’Hondt, filosoof Johan Braeckman en mezelf over de vrijheid.
“Het advies om bij min tien de houtkachels niet te laten branden, was er voor veel mensen te veel aan. Mag dan niets meer? Gwendolyn Rutten en Rik Torfs vinden het tijd om onze vrijheid te heroveren. De vraag is dan: wat is de ware vrijheid?
Door Jeroen de Preter
Belgen en wettelijke verboden of verplichtingen, het is nooit een makkelijk huwelijk geweest. Uit de al wat oudere doos komt het voorbeeld ‘gordelplicht’, van kracht sinds 1975. De inperking op de vrijheid die deze wet met zich meebracht was bijna onbestaande, de enorme impact op de verkeersveiligheid evident. ‘En toch was er aanvankelijk veel verzet’, vertelt politierechter Peter D’Hondt. ‘Onder meer de liberalen lagen toen dwars. Die wet is er maar gekomen dankzij pleitbezorgers als mijn moeder (Paula D’Hondt, nvdr).’
De gordelplicht miste haar effect niet. ‘Het aantal verkeersdoden bij auto-ongevallen was dankzij die wet al snel gehalveerd. Nog zeer regelmatig word ik met het grote belang van de autogordelplicht geconfronteerd. Onlangs nog: een auto met vijf inzittenden was zwaar gecrasht. Een van de passagiers had het ongeval niet overleefd. Hij was de enige die zijn gordel niet had vastgemaakt.’
Redenen om de gordel niet te dragen zijn er eigenlijk niet, betoogt D’Hondt. En toch volhardt nog altijd ruim een derde van de passagiers en ongeveer 1 op 10 van de bestuurders in de boosheid. ‘In vergelijking met dertig jaar geleden is dat al een grote verbetering. Maar we zijn er nog altijd niet. Je moet blijven inzetten op voorlichting, vervolging en harde repressie. Net als bij snelheidslimieten. Zet mensen in een auto en het worden primaire wezens die van geen beperking willen weten en alle rationaliteit verliezen. Je loopt vandaag onnoemelijk veel meer risico om te sterven in het verkeer dan als gevolg van terreur. En toch houden nog veel te veel mensen zich niet aan de gordelplicht of – nog essentiëler – de snelheidslimiet.’
De vergelijking met terreur is ook om politieke redenen interessant. Het is geen groot geheim dat vooral de rechterzijde weinig moeite heeft met het inperken van vrijheden als het gaat over bestrijding van terreur. D’Hondt wijst op een VUB-studie die aantoonde dat het in het geval van de bestrijding van verkeersonveiligheid net omgekeerd is. ‘Chauffeurs met rechtse politieke voorkeuren hebben meer moeite om zich aan de regels te houden’, zegt D’Hondt. ‘Verkeersveiligheid blijkt dus ook een politieke kwestie.’
De wrevel van Rik Torfs
Weinig gevallen maken zo goed duidelijk dat mensen niet altijd rationele wezens zijn als de gordelplicht. Ondanks een stoet krachtige en onweerlegbare argumenten, blijft een flink deel van de bevolking zich in de feiten tegen die plicht verzetten. En voor dat verzet valt eigenlijk maar één reden te bedenken. Een gordel wordt- allicht ook fysiek – als een inperking van de vrijheid ervaren. Vrijheid die ons blijkbaar bijzonder dierbaar is, en daarom soms botst met het verstand.
‘Wat is dat toch met de drang van sommigen om te regelen, betuttelen en verbieden? Ik gruwel daarvan.’ Open Vld-voorzitster Gwendolyn Rutten stak haar ergernis niet onder stoelen of banken na een van de eerste pogingen om vanuit de politiek het gebruik van houtkachels en open haarden aan banden te leggen. Rationeel gezien is het verzet van Rutten ongeveer even legitiem als het verzet van de vroegere PVV tegen de gordelplicht. Houtkachels en open haarden zijn grotere vervuilers dan het wegverkeer en dienen in de meeste gevallen geen ander doel dan de gezelligheid. Maar een inperking en zeker een verbod druist in tegen onze vrijheid, en die staat, aldus Rutten in haar boek Nieuwe vrijheid, meer dan ooit onder druk. Als grote boosdoeners noemt ze, onder anderen, ‘ecologische doemdenkers’ en ‘de gelijkheidsdictatuur’.
Maar pleidooien voor de ‘herovering van de vrijheid’ komen vandaag niet alleen uit de hoek waaruit je die mag verwachten. Opvallend genoeg hanteert de katholieke professor kerkelijk recht Rik Torfs tegenwoordig een discours dat nauwelijks van dat van Rutten te onderscheiden is. In een recent gesprek met Knack poneerde Torfs dat onze samenleving vandaag gekenmerkt wordt door een ‘repressieve’ sfeer. ‘Wat vijftien jaar geleden nog kon, dat kan nu dus niet meer. We gunnen onszelf minder vrijheid dan vroeger.’ Torfs noemde in het interview onder meer het #MeToo-debat, en de genadeloosheid waarmee er in dat debat over goed en kwaad werd geoordeeld. Een gelijkaardige ‘nultolerantie’ hanteren we volgens Torfs tegenover alcohol in het verkeer. ‘Roken mag niet, drinken mag niet, noem maar op. Mensen gunnen elkaar niets meer.’
Nog los van de vraag of Torfs wrevel terecht is, lijkt de stelling dat onze vrijheid onder druk staat toch minstens op het eerste gezicht pertinent. Je kon de afgelopen maanden en weken geen krant openslaan zonder te stuiten op voorstellen, maatregelen of pleidooien die, hoe rationeel ze soms ook zijn, onze vrijheid inperken. Denk aan het verbod op dieselwagens in Duitse steden of, dichter bij huis, het verbod op plastic zakjes. In de week waarin de sp.a voorstelde om online gokken te verbieden, kondigde de Brusselse regering aan dat er zowel een verbod op kermispony’s als een verbod op het thuis slachten van dieren in de maak is. Als het aan Vlaamse bouwmeester Leo Van Broeck ligt, wordt het tijd om ook onze legendarische bouwwoede drastisch te beteugelen. ‘Vrijstaand bouwen is crimineel’, zei de bouwmeester onlangs in Knack.
Staat onze vrijheid onder druk?
Staat onze vrijheid onder druk? Ook filosofe Tinneke Beeckman is geneigd om dat te denken. Volgens Beeckman gaat het dan niet alleen over nieuwe wetten, maar ook over een toename van de morele druk die ons opgelegd wordt door onszelf of door onze omgeving. ‘De toename van die druk houdt allicht mee verband met de toename van onze wetenschappelijke kennis’, zegt Beeckman. ‘We weten veel beter dan vroeger wat al dan niet schadelijk is voor ons en onze omgeving. Daaruit is een meer technologisch mensbeeld gegroeid. Het besef “dat we er iets kunnen aan doen”, heeft ons ook opgezadeld met de morele plicht om er iets aan te doen. Je kan je de vraag stellen of dat alleen maar vooruitgang is. De idee dat alles maakbaar is, zorgt voor morele vragen op terreinen waar vroeger geen morele vragen werden gesteld.’ Continue Reading ›
“De Duitse Bondskanselier Angela Merkel ontving een eredoctoraat van de Ugent en de Kuleuven. Ze werd geloofd om haar moedige politieke parcours en haar optreden tijdens de vluchtelingencrisis. Tijdens de plechtigheid hield ze geen opzwepend morele, maar een behoorlijk realistische speech. Maar eigenlijk ligt dit realisme meer in de lijn van haar politiek dan vaak wordt gedacht.
Seneca en Nero
Een hele filosofische traditie boog zich al over politieke deugden. De stoïcijn Seneca noemt in zijn brief aan Keizer Nero, ‘De Clementia’, goede trouw (fides), generositeit en barmhartigheid als belangrijkste politieke deugden. In zijn ‘opvoeding van een christenvorst’ bouwt de humanist Erasmus, even door Merkel vernoemd, hierop verder. Hij meent wel dat ‘Christus het absolute model is van alle deugd en wijsheid’. Tegelijkertijd moet de vorst zich bekommeren om het algemeen belang.
In dezelfde periode schrijft Machiavelli dat hij met deze klassieke traditie breekt. Zijn naam roept cynisch machtsmisbruik op, alsof hij rechtvaardigt dat het doel de middelen heiligt. Maar ik lees Machiavelli als een realist, als iemand die in Il Principe onthult hoe weinig heilzaam de klassieke deugdzaamheid is voor de politiek, en hoe belangrijk het is om valse retoriek over deugden te doorprikken.
Voor de realist levert de christelijke deugdzaamheid een onhoudbaar spagaat op: ofwel wenst de vorst met zijn christelijke geweten in het reine te zijn, maar dan verzaakt hij aan noodzakelijke beslissingen die tot zijn opdracht behoren. Ofwel is de vorst bereid om zich aan de omstandigheden aan te passen, maar dan moet hij deugdzaamheid anders invullen. Want ‘sommige dingen die de schijn hebben van het goede, worden fataal als ze worden toegepast; en andere die de schijn hebben van het kwade, zorgen bij toepassing voor veiligheid en voorspoed.’ Alleen de leider zonder ‘virtu’, als deugdzaamheid en daadkracht, kan niet bijsturen, en kan goed en kwaad niet volgens de situatie afwegen. Deze ideeën maken van Machiavelli geen cynicus. Elke vorst, schrijft hij, moet proberen bekend te staan als barmhartig, niet als wreed. Barmhartigheid nastreven is deugdzaam. Alleen waarschuwt hij dat zwakte of laksheid achter schijnbare barmhartigheid kunnen schuilgaan. Dit zijn schadelijke kwaliteiten. De Romeinse leider Scipio kon alleen voor barmhartig doorgaan, omdat zijn verdedigers hem die reputatie hadden bezorgd. In werkelijkheid was hij zwak en al te meegaand. Volgens Machiavelli wegen retorische truukjes enorm in de politiek. Voorbij die retoriek, betekent echte barmhartigheid dat beslissingen niet tot chaos leiden.
Moralisten menen dat Machiavelli’s visie op het behoud van de staatsmacht een foute graadmeter is voor het politieke beleid. Toch is dit idee over staatsbehoud een criterium dat hedendaagse politici hanteren: ze vinden het belangrijk dat democratisch verkozen politici (en geen antiliberale politici) de macht behouden. En ze vinden dat de Europese Unie zelf moet blijven bestaan, en niet uit elkaar mag vallen. Die bekommernissen kwamen ook in Merkels betoog terug.
Zelfs haar geïmproviseerde uitspraak ‘Wir schaffen das’ klonk als antwoord op een onverwachte noodsituatie. Continue Reading ›
Voormalig VRT-journalist Dirk Tieleman interviewde me over de betekenis van Utopia, het werk van Thomas More.
“In oktober verschijnt het boek ‘Terug naar Utopia’ (Geert Heymans/Dirk Tielemans): Utopia van Thomas More wordt opnieuw vertaald vanuit het Latijn door Geert Heymans bij het Davidsfonds.
Tussen de hoofdstukken door komen Tinneke Beeckman, Marc Buelens, Bea Cantillon, Geert Noels, Rik Torfs en Herman Van Rompuy aan het woord. Journalist Dirk Tieleman bevraagt hen over wat een boek van 500 jaar geleden kan betekenen. Elk vanuit hun eigen invalshoek denken ze na over Utopia toen en nu. Bij het boek hoort ook een DVD, een documentaire van Fabio Wuytack”.
En op 26 oktober geef ik over Thomas More een ‘praktische levensles‘ aan The School of Life in Antwerpen.
De Morgen publiceert een reeks over filosofen, ‘De Toogfilosoof‘, over ‘denkers voor dagelijks gebruik’. Aan mij vroegen ze een stuk te schrijven over Spinoza, de filosoof waar ik een boek aan wijdde, Door Spinoza’s Lens. In juni verschijnt bij Polis een vijfde druk.
Andere schrijvers over filosofen in deze reeks zijn Rik Torfs over Descartes, Freddy Mortier over Hegel, Yves Petry over Nietzsche, Gwendolyn Rutten over Locke, Joël De Ceulaer over Plato, en vele anderen.
Dit is de tekst: ‘Blij leven onder Spinoza‘:
“De zeventiende-eeuwse denker Spinoza (1632-1677) lijkt meer voor ons te schrijven dan voor zijn tijdgenoten: zijn ideeën over naturalisme, ethiek en democratie zijn heel modern. Sinds ik Spinoza begon te lezen, lijkt het alsof ik de wereld toch anders bekijk. Wat is dan zijn charme? Hij vindt de rede ontwikkelen enorm belangrijk, maar beseft tegelijkertijd hoe emotioneel mensen zijn. Hij is een realist, die de wereld wil beschrijven zoals die is, maar altijd het beste uit de mens wil halen. Zijn filosofie is een fantastisch antidotum voor wanhoop, angst en onmacht. Continue Reading ›
“Na drie ‘nieuwe’ gevallen van kindermisbruik in het bisdom Brugge barstte een discussie los over de verantwoordelijkheid van justitie en van de kerkleiding.
De vraag is hoe de Kerk zich tot de gevallen moet verhouden. Er is de veroordeelde priester Tom F., die een jongen dronken voerde en betastte. Er is de pedofiele priester die nu in Brazilië met straatkinderen mag werken. En er is een derde priester die verdacht wordt van de verkrachting van een vijftienjarige.
Het is uitstekend dat de Kerk zichzelf niet buiten de rechtsstaat plaatst en zich houdt aan de normale, juridische procedures. Maar los van wat het gerecht vraagt of doet: zou de Kerk niet beter consequent haar eigen leer volgen als het gaat over de noodzakelijke bescherming van zwakkeren – kinderen en jongeren?
Tenslotte volgt ze wel vaker eigen richtlijnen. Als het over homoseksualiteit, echtscheiding of vrouwenrechten gaat, oordeelt de Kerk probleemloos strenger dan de wetgever. Is het dan niet logisch dat ze haar eigen christelijke standaard volgt als het over misbruik gaat?
Rik Torfs (dS Avond 3 november) en Mark Van de Voorde (Kerknet) reageerden al, maar helaas niet om het slachtoffer te verdedigen. Integendeel, vooral om het gebrek aan christelijke waarden bij de bevolking te hekelen. De mensen zijn te weinig vergevingsgezind. Rik Torfs noemde het ‘onmenselijk’ dat Tom F. geen priester meer mag zijn, al was zijn gerechtelijke straf afgelopen. Van de Voorde vond over dezelfde zaak de kritiek op de bisschop De Kesel vanwege een kerkjurist ‘beschamend’. Want wie een straf heeft uitgezeten, verdient een tweede kans. De christelijke opdracht om te vergeven is blijkbaar behoorlijk dwingend. Continue Reading ›
“Twee opmerkelijke initiatieven stonden in de krant: Milquets wet tegen seksisme en Anciaux’ motie tegen islamofobie. Beiden luiden het failliet van het politieke in: politici herleiden zelf het politieke tot een juridische kwestie. Hun voorstellen tasten de democratie aan, want ze beperken het recht op vrije meningsuiting, en ondergraven het noodzakelijke, democratische debat. Dat beide voorstellen een andere groep lijken te viseren, doet niets af aan wat ze gemeenschappelijk hebben. De aanleiding voor Milquets
Uit ‘Femme de la Rue’, Sofie Peeters
wetsontwerp was de documentaire van de jonge studente Sofie Peeters over het intimiderende en beledigende gedrag van allochtone mannen tegenover vrouwen. Nu doelt Milquets ontwerp wel op elke vorm van seksisme. Anciaux’ voorstel wil veralgemeningen over de islam verbieden, en viseert dus niet-moslims.
Jogchum Vrielink en Rik Torfs fileerden de juridische absurditeit van Milquets wet al: veel te vaag en al te breed, werkt deze nieuwe wet willekeur in de hand en zet hij op ongeziene manier aan tot censuur. Continue Reading ›
“Vorige zaterdag legde Rik Torfs in deze krant helder uit hoe de zaak rond Johnny Thijs de labiele relatie tussen burger en regering blootlegt. Maar Torfs vermeldt een ander probleem niet: hoe ondemocratisch de werking van de federale regering is. Ook de zesde staatshervorming veranderde niets aan die povere politieke cultuur in dit land.
Torfs wijst op drie elementen. Door het loon van Johnny Thijs te halveren geeft de regering aan dat ze onbetrouwbaar is. Di Rupo’s rechtvaardigere samenleving is in deze zaak meer een kwestie van emotioneel moralisme dan van doordacht beleid. Bovendien heeft de zaak een triviaal partijpolitiek kantje: de PS-er Labille elimineert een succesvolle Vlaming. Evenzeer zien Vlaamse politici graag een PS-er als Bellens verdwijnen. Bovendien werd Labille zelf niet verkozen, alleen aangeduid door zijn partijvoorzitter.
De hele affaire vertoont een zweem van ondemocratisch bestuur en vervreemdende politieke cultuur. Maar de recente politieke incidenten illustreren vooral de gapende kloof tussen Vlaamse en Franstalige partijen. Continue Reading ›
Tinneke Beeckman 