“Dwepen met Malcolm X kan stimulerend zijn voor wie politieke helden zoekt, en met het toneelstuk in de KVS staat hij weer volop in de aandacht. Maar zijn project valt niet te verwarren met een progressieve visie op de samenleving: in de VS verdedigde hij een gewelddadig moslimactivisme tegenover de burgerrechtenbeweging van Martin Luther King.

Sommige trekjes van Malcolm X zijn geen details: hij was een antisemiet en homohater, vond vrouwen ondergeschikt aan mannen, noemde blanken ‘des duivels’ en meende dat interraciale huwelijken de zuiverheid van het zwarte ras aantastten. Malcolm X is dus niet vanzelfsprekend de ideale figuur om het noodzakelijke verzet tegen racisme en discriminatie elan te geven.

En er is de vreemde connectie tussen het slavernijverleden en de islam. Het lot van moslims in het Westen verschilt op twee manieren fundamenteel van dat van zwarten in Amerika. Ten eerste zijn allochtonen in het Westen vandaag geen erfgenamen van een slavenhandel, in tegenstelling tot de zwarte gemeenschap in de Verenigde Staten. In Vrij Nederland schreef Stephan Sanders schertsend: ‘De ouderen onder ons herinneren het zich nog: hoe aan het begin van de jaren zestig, vorige eeuw, de slavenschepen uit Marokko en Turkije aanlegden in Rotterdam en IJmuiden. Hoe de vracht gelost werd en de mannen op het bureau van de burgerlijke stand een M. (moslim) achter hun naam kregen, zodat ze geen gebruik zouden maken van wc’s die voor echte Nederlanders bestemd waren, en niet in dezelfde tram- of treincoupé mochten plaatsnemen. Berucht is ook hoe de latere migranten in 1986 werden geweerd bij de stembureaus.’

Derde- of vierde-generatiemigranten in Europa eigenen zich dan een gefabriceerd verleden toe: het waren de Afrikaanse slaven in Amerika die brutaal ontvoerd werden, vervreemd van hun taal, cultuur en gemeenschap, en die zonder burgerrechten in gevangenschap arbeid moesten verrichten. Dat lot valt moeilijk te vergelijken met allochtonen in Europa die juridisch gelijkwaardig zijn, door de dubbele nationaliteit naar een thuisland kunnen, de taal van hun voorouders vaak nog spreken en binnen een seculiere staat hun geloof kunnen beleven.

De enorme verschillen in hedendaagse beleving beschrijft de Amerikaanse schrijver Ta-Nehisi Coates dan ook glashelder: over de positie van zwarten in Amerika is hij vlijmscherp. Maar hij voelt zich prima in Parijs: ‘Daar zijn zwarten geen slaven, en zijn ze niet de negers van de blanken.’

Vervolgens ook dit. Arabieren hebben eeuwenlang zelf slavenhandel georganiseerd: Marrakesh, Tunis, Barqa, Jeddah waren belangrijke handelsplaatsen. Zelfs nu worden slaven gehouden in islamitische landen zoals Qatar. Deze schuldvraag wordt zelden behandeld. Alleen de identificatie met slachtofferschap is een optie, met de eis tot compensatie. Helaas hebben de strijdlustige moslimjongeren zichzelf de onmenselijke proporties van hun vernederingen eerst aangepraat.

Bij radicale politieke keuzes doen feiten er amper toe. Malcolm X lijkt nu op te duiken in wat sociologe Arlie Russell Hochschild een deep story noemt: een verhaal dat je jezelf vertelt over je afkomst, je positie, je verwachtingen. Dit verhaal beïnvloedt je emotionele reacties op ontgoochelingen. Het wordt een filter, die je verblindt voor feiten of tegenspraak.

De haatdragende versie van zo’n deep story vergiftigt een toekomstvisie. Links in Amerika bereikte er weinig mee, aldus de liberale filosoof Richard Rorty. ‘Onder invloed van bijvoorbeeld Malcolm X werd het gemeengoed om te denken: Amerika is een slecht land, we moeten ons isoleren van de rest, we moeten een separate cultuur creëren. Hierdoor is het multiculturele denken tot een soort fetisj van links geworden. Het gaat samen met een zekere neerbuigende houding ten opzichte van de Amerikaanse democratische instituties.’

Malcolm X was niet alleen neerbuigend, hij miskende het recht op tegenspraak. Wie het oneens was, werd – zoals hij ook Martin Luther King noemde – een onderworpene, een huisneger, een inschikkelijke onderkruiper. Zulke radicaliteit leverde in de praktijk niets op, behalve een mythische aura voor de heldhaftige verzetsheld.”

De column verscheen in De Standaard op maandag 24 oktober 2016.