“Was Socrates een rebel? De Athener (469-399 vC) fungeerde als de rebel bij uitstek in de eerste aflevering van de nieuwe Canvas-reeks ‘Made in Europe’ met Dimitri Verhulst. De reeks is gebaseerd op het schitterende, gelijknamige boek van Pieter Steinz.

De wijsgeer was inderdaad een rebel, wanneer rebel betekent dat je je eigenzinnig gedraagt, en zonder compromissen je eigen weg volgt. Socrates drukte zijn stempel op de filosofie als kritisch denken, als diepgravende eigenzinnigheid, als eindeloze nieuwsgierigheid. Een filosoof legt zich niet neer bij de ‘doxa’, de heersende opinie, en wijkt niet voor kritiek of tegenstand.

Maar Socrates is geen echte politieke opstandeling: hij volgt de wetten van het Atheense volk, zelfs al keurt hij die wetten af.

Als persoon is hij een enigma. Hij noteert nooit een woord, maar verschijnt in dialogen van andere auteurs, waarvan Plato de belangrijkste is (naast Xenophon en Aristophanes).

Het orakel van Delphi noemt hem de meest wijze van alle mensen, aangezien hij weet dat hij niets weet. Rond deze onwetendheid bestaat echter de nodige verwarring: dat Socrates een soort relativist zou zijn, een twijfelaar, die meent dat de ander ook gelijk kan hebben. Dat klopt niet. Vanuit een ironische houding doet de filosoof namelijk alsof hij alleen naar anderen wil luisteren. Maar in de dialogen weet hij heel goed waar hij naartoe wil, en gaat hij wel degelijk op zoek naar waarheid.

Uiteindelijk wordt hij aangeklaagd voor goddeloosheid en het bederven van de jeugd. De rechtszaak is een schijnproces, opgezet door demagogen, die Socrates als politieke tegenstander willen uitschakelen. Socrates bepleit zijn vrijspraak in de legendarische ‘Apologie’. Tevergeefs. Dan doet de veroordeelde iets opmerkelijks: hij weigert vrijwillig in ballingschap te gaan, en verkiest de gifbeker te drinken. In de cel overlegt hij met zijn rijke vriend Crito, die een vluchtroute plande. Socrates meent echter dat hij geen keuze heeft: het is niet juist om iemand onrechtvaardig te behandelen, zelfs wanneer die persoon jou onrechtvaardig heeft bejegend. Meer nog, tussen burgers en de regering bestaat een soort sociaal contract dat je moet naleven. Vanuit deze loyauteit had Socrates meermaals in de oorlogen tegen Sparta gevochten. Hij had zich onderscheiden door zijn medesoldaten heldhaftig te redden.

Vandaag de dag krijgt rebelsheid heel andere betekenissen. Als verzet tegen het ‘systeem’, eventueel op gewelddadige wijze. Dit is Socrates helemaal vreemd. De zachtere vorm van rebelsheid behelst vaak een soort schijnverzet, omdat verzet een succesvol commercieel product is geworden. Volgens literair criticus Terry Eagleton gaat de rebelse kunstopvatting, die gebaseerd is op speelsheid, ironie, onvatbaarheid en een brutale esthetiek van schok en afschuw, perfect samen met consumentisme. En alles wat de revolte incarneert, wordt in het mondiale kapitalisme opgenomen als nieuwe koopwaar. Neem bijvoorbeeld het witte Guy Fawkes-masker van de groep Anonymous, het internationaal collectief van hackers.

Zelfs de gedachte aan verzet verkoopt uitstekend: rebelsheid is al jaren een van de beste marketingtrucs. Topsporters en rappers zwemmen schijnbaar tegen de stroom in, terwijl ze eigenlijk het uithangbord van multinationals zijn geworden. Continue Reading ›