“Vertrouwen in de wetenschappen is beslissend voor de toekomst. Niet alleen bij een ­pandemie, maar ook bij de ­klimaatcrisis zal wetenschappelijk werk cruciaal zijn. De afkeer bij sommige burgers voor moeilijke maatregelen mag geen afkeer voor de wetenschap op zich worden.

Twijfel aan de autoriteit van wetenschappers sluimert al langer. In 2017 hielden wetenschappers wereldwijd protestmarsen tegen wat zij ‘de aanval op feiten’ noemden. Heel wat politici negeren wetenschappelijke data en dat is schadelijk voor de mens en de ­planeet. De politieke ontkenning van ­wetenschappelijkheid werd openlijk mogelijk omdat de magie van wetenschappelijke ontdekkingen stilaan onttoverd werd.

Na het negentiende-eeuwse vertrouwen in de rede – ze verving de goddelijke macht, de mens werd zelf verantwoordelijk voor zijn bestaan – volgden wantrouwen en kritiek: de rede zou een constructie zijn, ze was niet volstrekt neutraal en objectief. Wat op een ­bepaald ogenblik in een samenleving als waar geldt, is slechts het resultaat van een machtsstrijd. Een bevoorrechte groep heeft de middelen om haar visie door te drukken en andere stemmen te onderdrukken. Ook wetenschappers hebben dus ‘maar’ een mening.

Daarnaast speelde technologie een rol. Sommigen menen dat ze voldoende opzoekingen kunnen doen om hun conclusies te trekken. Ze hoeven niemands autoriteit te aanvaarden. Bij sommige complotdenkers gaat die ­eigengereidheid samen met argwaan ­tegenover de overheid en de mainstreammedia.

In zo’n maatschappelijk klimaat is het niet vanzelfsprekend dat wetenschappers op televisie verschijnen en dat hun analyses meteen worden overgenomen. Toch verliep dit bij het begin van de pandemie nog vlot.

Evenzeer was er vanaf het begin een vermenging van wetenschappen en ­politiek, die de kiemen van onvrede in zich droeg. Aanvankelijk lieten politici de wetenschappers het slechte nieuws brengen. Dat verbeterde gaandeweg. Nu de opnamecijfers dalen, rollen ministers over elkaar heen om de versoepelingen aan te kondigen. Behalve de oneerlijke rolverdeling – slecht nieuws is voor de wetenschappers, goed nieuws voor de politici – is de vermenging geen goede zaak. Wetenschappers en politici hebben een aparte rol te spelen. Heel wat experts en politici erkennen dat ook.

Wetenschappers die een publieke rol spelen, beperken zich best tot wetenschapscommunicatie. Dat is al lastig, want hun bevindingen zijn op specifiek en voorlopig onderzoek gebaseerd. Welk beleid uit die gegevens moet voortvloeien, blijft een politieke kwestie. Uit risico-inschattingen en metingen volgen niet altijd eenduidige beleidslijnen. Scholen spelen bijvoorbeeld een rol in de verspreiding van virussen. Maar moeten ze daarom dicht? Het is een maatregel die veel negatieve effecten heeft, zoals psychische gezondheid, het ondergaan van familiaal geweld, leerachterstand. Dat is een politieke ­beslissing, die een bredere afweging veronderstelt dan alleen risico’s op ­besmettingen. Impliciet spelen waarden daarbij een rol.

Elke politieke keuze heeft winnaars en verliezers, en de lasten van een crisis zijn ongelijk verdeeld. Of en hoe je met die verliezers rekening houdt, is weer een politieke keuze. Staan beleidsmensen er bijvoorbeeld voldoende bij stil dat het een wereld van verschil maakt of je voor de overheid werkt of niet?

Politieke verantwoordelijkheid speelt nog op een andere manier. Als wetenschappers zich nauwgezet aan hun bevindingen houden, kunnen politici zich moeilijker achter hen verschuilen. Technocratisch ingestelde politici praten over cijfers alsof ze absolute graadmeters en onbetwijfelbare normen bevatten, waarover geen debat ­nodig is. Maar dat klopt niet. Ook achter de cijfers gaan waarden en keuzes schuil. Wie hierover wil discussiëren, is daarom nog geen asociale wetenschapsontkenner. Een politicus is niet alleen verantwoordelijk voor stijgende of ­dalende besmettingscijfers, maar ook voor de gevolgen van de maatregelen die hij noodzakelijk achtte.

Daarnaast moeten wetenschappers die een publieke rol opnemen, een verbindende rol spelen, over politieke verschillen heen. Commentaren over politieke thema’s die niets met de eigen ­expertise te maken hebben, helpen niet. Natuurlijk heeft iedereen recht op een mening. Dat staat zwijgzaamheid niet in de weg. Meerdere mensen hebben een beroep waarbij ze hun politiek getinte meningen niet publiek uiten. Magistraten, bijvoorbeeld, houden zich buiten het partijpolitieke spel. Zij hebben uiteraard meningen. Maar als ze die openlijk verkondigen, ondergraven ze de geloofwaardigheid van justitie. En een land heeft een geloofwaardige justitie nodig (daartoe is nog veel meer ­nodig, maar dat is een ander onderwerp). Worden de vrije rechten van ­magistraten dan geschonden? Niet ­geschonden, maar beperkt, want discretie hoort bij de publieke rol waar ze zelf voor gekozen hebben.”