“Zelfkennis, zelfontplooiing, kwetsbaarheid en openhartigheid werden zelden zo uitbundig gevierd als vandaag. Paradoxaal genoeg lagen we nog nooit zo in de knoop met onszelf. Filosofe Tinneke Beeckman zocht naar wat wijsgeren en romanschrijvers ons kunnen leren over onze hunkering naar likes.

door Lieven Sioen.

‘Bij een goed interview overwint de journalist zijn schroom om ook iets over het zelf te vertellen’, schrijft de filosofe Tinneke Beeckman in haar nieuwste boek Ken jezelf. Een openhartige filosofie .

Vooruit dan maar, bij wijze van introductie vertel ik haar dat ik de wijsheid van Socrates hoog acht. Dat zelfkennis volgens mij het pad effent naar tevredenheid. En dat die tevredenheid met wie je bent en wat je hebt een voorwaarde is, weliswaar onvoldoende maar noodzakelijk, om iets van geluk te vinden in het leven.

Een beetje kort door de bocht, misschien, maar Beeckman knikt aangenaam verrast. Na enkele boeken waarin ze de filosofische blik vooral op de wereld richtte, wilde ze dit keer van een meer persoonlijke, zelfs intieme ervaring vertrekken, zegt ze. En ja, dat heeft ook iets met de levensfase te maken. ‘In Brieven aan een jonge dichter schrijft Rilke: “Leef uw vragen.” Op een bepaald moment stap je zelf de vragen binnen en komen de antwoorden naar jou toe. Bepaalde hoofdstukken in Ken jezelf , zoals over sterfelijkheid, zou ik twintig jaar geleden niet geschreven kunnen hebben.’

Jezelf leren kennen, hoe doe je dat? Die vraag toetst Tinneke Beeckman af bij de filosofen en schrijvers die haar hebben gevormd. Het boek is opgebouwd uit korte, toegankelijke hoofdstukken, telkens vertrekkend van een concrete vraag: Wie is de ‘ik’ met wie je praat? Hoe kies je een partner? Is je schaamte terecht? Hoe weersta je sociale druk? Hoe overleef je het absurde?

Ken jezelf is geen academisch traktaat, maar praktische filosofie voor het echte leven. Want de paradox is dat zelfkennis, zelfontplooiing, kwetsbaarheid en openhartigheid nooit zo uitbundig werden gevierd als vandaag, maar dat we tegelijk nog nooit zo in de knoop lagen met onszelf.

Waarom is de zoektocht van Socrates naar tevredenheid vandaag zo moeilijk?

‘Omdat Socrates een ander idee van “ken jezelf” in gedachten had dan vandaag vaak gangbaar is. Hij had het niet over de romantische gedachte van een soort zuivere, unieke ik die je kan vinden als je alle kwalijke invloeden van buitenaf uitschakelt. Die illusie had ook Rousseau, in zijn beeld van Le mythe du bon sauvage; dat er een puur en oorspronkelijk zelf terug te vinden valt. Volgens Socrates daarentegen leer je jezelf pas kennen in verbondenheid met de wereld en de anderen. Het gaat goed met jou als het goed gaat met de mensen rondom jou. Dat zegt ook Spinoza: inzicht krijg je pas als je het ik-gerichte perspectief loslaat.’

‘Maar ook die verbondenheid wordt vandaag verkeerd begrepen, omdat we ons zelfbeeld nu wel heel erg door het oordeel van anderen laten bepalen. Het antwoord op de vraag “wie ben ik?” vind je niet in een selfie. Of in vind-ik-leuks op Instagram. Je ontdekt jezelf niet door een identiteit te creëren op sociale media, of door de manier waarop anderen daar al dan niet op reageren.’

De selfiewereld is niet die van Socrates?

‘Een selfie is volledig gericht op de reactie van de ander, waarbij het aantal likes bepaalt hoe positief of negatief je jouw zelfbeeld ervaart. Socrates zegt nochtans dat het belangrijker is dat je in harmonie bent met jezelf dan dat je met anderen overeenkomt. Waar voel ik me goed bij? Wat zijn mijn waarden in verhouding tot de wereld? Dat is veel belangrijker dan je zelfbeeld te laten afhangen van beelden van buitenaf.’

‘Zeker als daar de illusie van maakbaarheid bovenop komt. Als je maar mager of mooi genoeg bent, of de juiste filter gebruikt, kan je het perfecte beeld creëren. Maar eigenlijk creëer je ook klanten van dat beeld. En klant is koning. Afhankelijk van wat de klant vraagt, ga je je aanpassen en uiteindelijk verlies je jezelf in de selfie in plaats van jezelf erin te vinden.’

Hoe kan je jezelf dan wel vinden?

‘Door een innerlijk gesprek te voeren met jezelf, los van de publieke opinie. Mijn boek is een persoonlijke poging om dat te voeren. Toen ik jonger was, had ik last van een permanent schaamtegevoel. Dat had niet zozeer te maken met iets wat ik had gedaan, maar met een existentiële vraag: heb ik wel het recht om hier te zijn? Ik heb het geluk dat ik dankzij mijn moeder al heel jong de weg naar de literatuur heb gevonden, en de filosofie. Zo heb ik bij Spinoza de idee van “conatus” ontdekt, het fundamentele recht om te zijn. Dat was zo bevrijdend, het verloste me van mijn schaamte.’

U lijkt oprecht opgelucht.

‘Ja, ik schreef niet toevallig een positief boek. Iedereen heeft momenten van vertwijfeling. Het is ook niet erg om af en toe verloren te lopen. Maar grijp die momenten of periodes aan om iets bij te leren over jezelf.’

Die wijsheid vindt u met de hulp van literatuur?

‘Ik heb veel aan romans gehad. Neem Middlemarch van George Eliot. Als tiener had ik geen idee wat ik wilde worden. Wel wist ik dat ik een zinvol leven wilde leiden, liefst met wat impact. Eliot beschrijft hoe mensen met vallen en opstaan hun ambities proberen waar te maken. Ik vond dat heel herkenbaar; het jeugdige ongeduld om te willen weten wie je bent, en dan te moeten ontdekken dat dit met veel omwegen en onwetendheid gepaard gaat. Dat blijft een actueel verhaal. Daarom is Ken jezelf ook een pleidooi voor boeken en voor het lezen. Virginia Woolf zei dat je een boek moet lezen als een fellow traveler van de schrijver. Door in de wereld van het boek te stappen, verandert het jou, ook al weet je niet meteen hoe.’

Zijn er zo nog boeken die nieuwe inzichten openden toen u jong was?

‘In Island van Aldous Huxley ontdekte ik een radicaal andere kijk op zelfmedelijden, troost en lijden. En Birmaanse dagen van George Orwell is een magistrale zoektocht naar een waarachtig leven. Het personage Flory doorziet het web van leugens, machtsmisbruik en onrecht van het Britse kolonialisme en kan dat niet langer verzoenen met zichzelf. Orwell had zelf nog als politieman in Birma gewerkt, en zag niet alleen rond zich, maar ook in zichzelf het beangstigende effect van macht: To see what is in front of one’s nose, needs a constant struggle . Dat is van een indrukwekkende eerlijkheid waar ikzelf nog ver van verwijderd ben.’

Mogen we Ken jezelf lezen als een uitnodiging om je bewust te worden van het eigen kunnen en het aanvaarden van je beperkingen?

‘Beide zijn belangrijk en hangen samen. Ken je kracht, maar weet ook waartoe je niet in staat bent en aanvaard dat, zonder zelfbeklag. Ik denk dat veel van de problemen vandaag het gevolg zijn van het niet kunnen erkennen van de eigen beperkingen, zowel van het individu als van de samenleving. Kijk naar de manier waarop we omgaan met de dood. Het leven is eindig, de mens is niet maakbaar en het leven ook niet. Dat is geen fatalisme, maar een uitnodiging om je te richten op wat je zelf kan doen. Het werkt enorm bevrijdend om te zeggen: zo is het, zo ben ik en meer zit er gewoon niet in.’

Hoe rijmt u ‘harmonie met jezelf’ met ‘plus est en vous’? We willen vaak het beste uit onszelf halen …

‘Ken jezelf impliceert dat als je eerlijk bent met jezelf, je soms tot het besef komt dat je beter had kunnen doen. Dat je je toch maar geconformeerd hebt in plaats van op te komen voor wat je echt dacht. Wie regelmatig aan kritische zelfreflectie doet, zal net iets minder zelfvoldaan rondlopen.’

Is het daarbij wijzer jezelf te willen overtreffen dan anderen te willen overtreffen?

‘Absoluut. Volgens Thomas Hobbes is “eeuwige competitie” eigen aan de mens, zeker vanaf de moderniteit. “De mens heeft een aanhoudende en rusteloze begeerte naar macht en nog meer macht, die eindigt bij de dood”, schrijft hij in Leviathan . Maar Spinoza waarschuwt dat je daardoor voortdurend schimmen achterna holt, die je nooit helemaal tevreden zullen stellen. Dat is ook een van de redenen waarom mensen opbranden. Ze streven doelen, targets of waarden na die hun van buitenaf worden aangereikt of opgelegd, zonder stil te staan bij de vraag of dit nu is wat ze zelf willen. Ken jezelf is een manier om even stop te zeggen tegen wat je krijgt opgedrongen.’

Is dat de reden waarom u in 2012 de academische wereld hebt verlaten?

‘Ik had het gevoel dat wat ik met filosofie wilde bereiken, namelijk inzichten van denkers naar het leven vertalen, mij in die omgeving niet lukte. Ik herinner me een lezing over Spinoza waarin ik het had over passies, verbeelding en hoe mensen het belang van hun eigen oordelen overschatten. Maar tijdens de pauze werd ik aangesproken door een collega die begon te roddelen. Alsof alles wat ik net had verteld, buiten het leven zelf stond. We bestuderen Levinas en zijn ideeën over openheid voor de ander, maar op werkvergaderingen gedragen mensen zich gemeen … Dat was zo bevreemdend dat ik mijn ontsnappingsroute plande: ik wilde niet meer solliciteren, maar een boek schrijven over de wijze waarop Spinoza mijn kijk op de wereld had veranderd. Meteen waren ook mijn migraineaanvallen over.’

U ervaarde filosofie niet langer als wat ze hoort te zijn: een leidraad voor het leven?

‘Veel te weinig. Was Spinoza nu een breuk met de scholastiek, of net vergelijkbaar met de scholastiek? Ik had weinig aan dat soort academische discussies.’

De fundamentele vraag van de filosofie blijft wel: lukt harmonie met jezelf als er zoveel leed is in de wereld?

‘Ik denk het wel, omdat dat deel uitmaakt van jouw beperking. Je bent God niet. Het ligt niet in jouw macht om het leed van de wereld te herstellen. In het boek stel ik de vraag of je moreel bent als je verontwaardigd bent. We worden voortdurend aan de mouw getrokken om ons boos te maken. Neem het drama in Israël en Gaza. Het zou erg zijn om daar niet verontwaardigd over te zijn, maar tegelijk word je meegezogen in een opbod dat polariseert: je wordt gedwongen om kamp te kiezen. Elke partij roept: de ander is slecht, dus ik ben goed. Maar daarmee is de weg naar zelfreflectie en zelfkennis meteen afgesloten. Want misschien moet ik ook wel kijken naar wat ik zelf fout doe. Ik vind die dynamiek van verontwaardiging enorm uitputtend en deprimerend, ze brengt ons geen stap verder.’

‘Daarom vind ik af en toe stilstaan, je afsluiten van het geroep en proberen een eigen oordeel te vormen, evengoed een vorm van verzet. Camus plaatste “de persoonlijke revolte” tegenover de absurditeit van het leed in de wereld. Dat bracht hem in conflict met Sartre, de man van de revolutie en de grote ideeën – die weliswaar blind bleef voor de uitwassen van het stalinisme. Socrates zei dat deugdzaamheid niet in meningen schuilt, maar in het handelen. Het goede doe je.’

Echte deugdzaamheid zit niet in het moraliseren?

‘Dat is wat Hannah Arendt zegt: je bent hoe je handelt. Het mooie daaraan is dat je zelf het referentiepunt van moreel handelen wordt. Niet in de zin dat je de maat van alle dingen wordt, wel in de zin van: wat doe ik, en kan ik nog een vriend voor mezelf zijn? In plaats van te focussen op de fouten van anderen. ‘

U besteedt veel aandacht aan emoties. In welke mate staan die zelfkennis in de weg?

‘Emoties tonen hoe je naar de wereld kijkt, en wat je belangrijk vindt. Spinoza zegt dat je emoties moet leren begrijpen, zonder te oordelen. Daarom is het niet nuttig om ze van de rede te scheiden. Maar ik heb ook geleerd dat het heel moeilijk is om eerlijk te zijn over emoties. Achter woede kan verdriet schuilen. Vroeger vond ik woede een teken van zwakte. Ik was boos omdat ik boos werd. Seneca schreef dat je woede moet temperen zodra je ze voelt opkomen. Maar de Grieken zeggen ook dat woede een manier is om op te komen voor jezelf, en dat dit eergevoel helemaal niet negatief hoeft te zijn. Zolang het met mate en gericht op de juiste persoon gebeurt. Daarin een balans vinden, heeft mijn leven gemakkelijker gemaakt.’

U moest ook schroom overwinnen om vanuit die eigen emoties te vertellen?

‘Ja, ik ben ervan overtuigd dat zelfkennis gebaat is met een betere scheiding tussen privaat en publiek. Een uitgever vroeg het me, of ik het niet wat meer over mezelf kon hebben. Naomi Klein noemt het packaging up your trauma into a consumable commodity ; je verpakt je persoonlijke moeilijkheden tot handelswaar, tot een verhaal dat aanslaat. Het is een moeilijke evenwichtsoefening. Het blijft heikel om specifieke, intieme details van je leven te onthullen. Je loopt het risico herleid te worden tot die ene ervaring, emotie of dat specifieke trauma, terwijl je meer bent dan wat jou ooit is aangedaan. Tegelijk willen we niet terug naar de tijd dat alle emotie verdrongen wordt. Rousseau is de evenwichtsoefening aangegaan in zijn Bekentenissen. Hij handelde daarbij als een moderne mens: zijn banaliteit weerhield hem er niet van om de volle aandacht te vragen voor zijn waarheid. Later zal hij ervaren dat dit een onmogelijke opdracht is.’

Je leert jezelf niet beter kennen door je bloot te geven op Tiktok of Instagram?

‘Totaal niet. Enfin, wat je natuurlijk wel ontdekt is dat elke mens een sociaal wezen is met een verlangen om te behagen, en om in de vergelijking met de ander een antwoord te vinden op de vraag wie je bent. Maar opnieuw: je stapt in een Hobbesiaanse race om de meeste likes en die wedloop creëert geen betere wereld. Dan ga ik liever te rade bij Spinoza. Die zegt: ik snap het, maar hou ermee op, want geluk ga je zo niet vinden.’

Ken jezelf is uitgegeven bij Boom.”

Dit interview verscheen in De Standaard op 28 oktober 2023.