“Na de gruwelijke aanslagen op de journalisten van Charlie Hebdo kwamen vier miljoen Franse op straat om rustig en vreedzaam voor de republiek, de vrijheid van meningsuiting en de verdraagzaamheid te manifesteren. Meteen na de mars ging een warme gloed door Frankrijk: heel even leek het land verenigd. De filosoof Peter Sloterdijk noemde de mars een ongeziene demonstratie van burgerschap, nadat de Fransen jaren in een sluimer hebben geleefd. Maar die enthousiaste stemming duurde niet lang. Heel wat burgers – vooral jongeren – voelden zich niet ‘Charlie’, maar reageerden op sociale media of op de speelplaats met ‘Je ne suis pas Charlie’ of ‘Je suis Kouachi’, naar de twee broers die de aanslag pleegden. En ook de intellectuelen bleken al snel verdeeld.

De scherpste kritiek op de positieve boodschap van de mars kwam van de demograaf Emmanuel Todd. In zijn net vertaalde Qui est Charlie noemt de Franse demograaf Emmanuel Todd de mars zelfs een bedrog. Neen, zegt Todd, dit was geen manifestatie van een eensgezind Frankrijk. Want arbeiders en jongeren uit de banlieues bleven thuis. Erger nog, de hele betoging was ook al geen uitdrukking van republikeinse of humanistische waarden, maar van angst en haat tegen de islam, “de godsdienst der zwakkeren”. Todd bestudeerde een kaart van alle betogingen in Frankrijk, en beweert dat mensen op straat kwamen in steden en regio’s die historisch anti-republikeins waren, en die bijvoorbeeld tijdens de Tweede Wereldoorlog met het collaborerende Vichy-regime sympathiseerden. De betogers kwamen uit traditioneel katholieke regio’s, en al belijden ze dat geloof niet meer, zijn ze fundamenteel katholiek gebleven: het zijn ‘zombie-katholieken’. Deze schijnbaar deftige, heftige verdedigers van de vrijheid vormen dus in feite een potentieel erg gevaarlijke groep, die vandaag ‘nieuwe zondebokken’ zoekt.

Ondertussen is Todds stelling empirisch ondergraven: sociologen Tiberj en Mayer vinden Todds kaartengebruik en zijn eenzijdige interpretatie ervan niet overtuigend: een peiling uit maart 2015 in opdracht van de ‘Commission nationale consultative des droits de l’homme’ geeft heel andere resultaten (Le Monde, 20 mei 2015). Twee op de drie Fransen steunen dan de betoging. Ook zou de arbeidersklasse evengoed vertegenwoordigd zijn als de middenklasse. Todds ‘zombie-katholieken’ bleven zelfs veelal thuis. Maar nu kan Todd zijn interpretatie ook in de Lage landen komen verdedigen.

Todds positie zegt iets over het debat in Frankrijk. De verwijzing naar de gruwel van de Tweede Wereldoorlog, die de schijnbaar brave Europeanen op het punt staan om te herhalen, lijkt een verplicht nummertje. Wat iemand doet of zegt is voor Todd van ondergeschikt belang. Tot welke groep hij behoort, dat is bepalend. Behoor je tot een minderheidsgroep die er slecht aan toe is, dan ben je een slachtoffer. De oorzaak van elk probleem ligt bij de meerderheid, die de morele fout begaat, terwijl de gedomineerde minderheid het slachtofferschap mag opeisen. Dat zijn kaarten niet geldig zijn, dat hij geen islamofoob incident tijdens de grote betoging kan tonen, het maakt allemaal niet uit: de betogers behoren tot het oude, katholieke, ja zelfs collaborerende, Frankrijk. Punt. De mogelijkheid dat miljoenen betogende mensen voor de rechtstaat opkwamen en protesteerden tegen koelbloedig neerschieten van ongewapende burgers, weegt Todd niet eens af.

Todd speelt bovendien ook voor Dokter Freud, die de onbewuste motieven van de Fransen onthult: vanaf de eerste zin stelt hij dat Frankrijk ‘hysterisch’ reageerde. Hij noemt de Franse middenklasse autistisch, neigend naar psychose en egoïstisch. Die ‘diagnose’ geldt dan wel alleen voor anderen: Todd zelf heeft natuurlijk geen onbewuste motieven. Hij benadrukt telkens dat zijn standpunten rationeel en wetenschappelijk zijn. Andere intellectuelen als Marcel Gauchet en Regis Debray hebben al vaker gewezen op de specificiteit van het religieuze discours, op de gevolgen van een secularisering die in twee snelheden verloopt. En op de blindheid van links in Frankrijk. Maar om het medische taalgebruik van Todd te gebruiken: Todd en zijn kleine schare bewonderaars zijn daar een beetje doof voor.”

In mijn nieuwe boek, ‘Macht en Onmacht. Een verkenning van de hedendaagse aanslag op de Verlichting’ (De Bezige Bij 2015), analyseer ik Todds visie binnen het bredere kader van het ‘kritische denken’, en hoe het is ontspoord. Het is maar één van de thema’s.

Over dat boek sprak ik op de Amsterdamse radio, met Theodor Holman. Dat gesprek kan je nog beluisteren.