Ludo Abicht schreef een recensie van mijn boek ‘Macht en Onmacht. Een verkenning van de hedendaagse aanslag op de Verlichting’ in Aktief, het blad van het Masereelfonds.

“In de twaalfde eeuw schreef de joodse Bijbelkenner en talmoedist Maimonides   De gids voor de verdwaalden, waarin hij een pleidooi hield voor een rationele omgang met de Bijbelse teksten en voorschriften van het joodse geloof. Zijn boek is nog altijd een referentie voor alle niet-dogmatische joden ter wereld. In 1977 publiceerde de Duits-Britse econoom en filosoof Ernst Friedrich Schumacher Een gids voor de verdwaalden, waarmee hij de beginnende ecologische beweging een stevige theoretische grondslag bezorgde.   En vandaag is er het nieuwe boek van de Vlaamse filosofe Tinneke Beeckman, die we al kenden van haar boek over Spinoza (Door Spinoza’s lens, 2012) en van haar bijdragen in kranten en tijdschriften. Het valt op dat het eerste woord van de ondertitel van dit vroegere boek “macht” is, dat wil zeggen de mogelijkheid van de mens als individu en burger om haar eigen leven gestalte te geven. En omdat Spinoza ook de meest geciteerde denker in het nieuwe boek is mogen we van een bewuste continuïteit spreken.

Dit nieuwe boek deed me inderdaad aan de hoger vermelde “gidsen” denken, want het is duidelijk dat we de laatste jaren opnieuw van de ene verwarring naar de andere aan het dwalen zijn en er dus behoefte is aan een gids die ons enigszins kan oriënteren. Sommige voorvechters van de Verlichting staan erg wantrouwig tot vijandig tegenover de islam, terwijl anderen de verdediging van de waarden van dezelfde (?) Verlichting menen te moeten ontmaskeren als open of omfloerste “islamofobie”.   De eersten vinden traditionele linksen op zijn zachtst gezegd naïef, terwijl de anderen hun tegenstanders van rechtse tot uiterst rechtse sympathieën beschuldigen. Tegelijkertijd weten we dat de meesten van deze polemisten nog onlangs schouder aan schouder voor democratische waarden en mensenrechten opkwamen. Wat is er intussen misgelopen?

In haar verkenning gaat de auteur systematisch te werk: eerst geeft zij een overzicht van de postmoderne filosofie, onder meer door middel van een samenvatting van de kernideeën van Nietzsche, met nadruk op de rol van het “ressentiment”. Dan besteedt ze het tweede deel van haar essay aan de complexe “fundamentele ontologie” van Heidegger en de band tussen zijn aanval op de traditionele metafysica en zijn (kortstondige maar oprechte) sympathie voor het nationaalsocialisme en een zogenaamd “zijnshistorisch antisemitisme”, dat onlangs nog bevestigd werd na de publicatie van zijn “Zwarte Schriften”, zijn dagboeken uit de j        aren dertig en veertig. In deze drie hoofdstukken slaagt Tinneke Beeckman erin, de esoterische termen en neologismen van Heidegger op een bevattelijke en objectieve manier te verduidelijken, wat op zich al een bijzondere verdienste is.

Het derde deel gaat dan over het heersende neoliberalisme, dat op het eerste gezicht haaks staat op de anti- of pre-moderne filosofie van Heidegger, die ondanks alles toch wonderwel samengaat met de postmodernistische filosofie, die inderdaad de “logica” van dit neoliberalisme is, zoals Fredric Jameson reeds in 1990 geschreven had. In dit deel verwerpt ze ook de populaire idee dat het gewelddadig islamisme niets anders zou zijn dat het resultaat van armoede en ongelijkheid van kansen. Indien dit juist zou zijn, lag de oplossing van dit toenemende en zorgwekkende probleem voor de hand, maar er is meer nodig dan een vulgair materialistische verklaring die alle fenomenen tot het louter sociaaleconomische niveau reduceert. Terwijl het klopt dat de producenten en hun reclamejongens letterlijk alles gebruiken om hun verkoopcijfers te verhogen, blijft de vraag open, waarom bijvoorbeeld “rebelse” symbolen en motieven in onze consumentenmaatschappij zo goed aanslaan?

Dit verlangen naar een nieuw heldendom, uiteraard geïnspireerd door een vereenvoudigd begrip van Nietzsches Uebermensch, wordt in de Verenigde Staten geïllustreerd door het succes van de romans en theorieën van Ayn Rand, een auteur die een uitzonderlijke invloed heeft uitgeoefend op Amerikaanse presidenten en leidende kapitalisten. Dat die invloed nu al meer dan zeventig jaar doorgewerkt heeft en nog steeds door nieuwe generaties ontdekt wordt moet ons op zijn minst doen nadenken over het huidige gebrek aan enthousiasme voor de eertijds wervende idealen van het socialisme en het links radicalisme dat nog in de jaren zeventig van de vorige eeuw de jeugd en dus de toekomst leek te beheersen.

Deze verheerlijking van de sterke, onafhankelijke en schaamteloos zelfzuchtige helden uit de romans van Ayn Rand vertolken één antwoord op de vertrouwenscrisis van de democratie en de Verlichting.

Een andere manier om met dit wantrouwen om te gaan zijn de verschillende complottheorieën die de valse indruk van heldendom en zelfstandig kritisch denken wekken, maar die in feite de machteloosheid van de gewone burgers bevestigen en versterken. De ongelooflijk snelle ontwikkeling van het internet, waar iedereen moeiteloos “bewijzen” voor zijn complottheorie kan vinden, terwijl we in feite steeds meer door datzelfde internet (en de echte beheerders ervan) gecontroleerd en gemanipuleerd worden, sluit de verkenning af:

Kritisch het politieke bedrijf bestuderen, dat is een gezonde democratische reflex. De postmoderne denkers voeren die eis verder door: ze nemen fundamenteel wantrouwen over anderen als leidraad. Complotdenkers gaan nog verder in dat wantrouwen en tasten zo de democratie zelf aan.”

In de epiloog pleit de auteur voor een nieuwe weerbaarheid en een herwaardering van de democratie, en daarom ook voor een hernieuwde kritische kennis van het verleden:

Zonder inzicht in het verleden tasten we in het duister over heden en toekomst.

In plaats van een regelrechte aanval op al deze aspecten van de postmoderniteit verkiest Tinneke Beeckman een intellectuele confrontatie die meer heeft van een Auseinandersetzung, dat betekent hier een grondige analyse, waarbij de plus- en minpunten van deze theorieën en benaderingen bedachtzaam afgewogen worden, vóór ze tot haar eigen duidelijke conclusies komt.   Zoals Bertolt Brecht al opmerkte: een complexe situatie kan je alleen maar met complexe argumenten begrijpen en zo nodig bestrijden, of hoe de geest van de Verlichting dank zij deze genuanceerde aanpak nog altijd relevant blijkt te zijn.

“