“Zijn we allemaal migranten? Dat vroeg ik me af toen ik een manifest las waarin tientallen Nederlandse denkers voor open Europese grenzen pleitten, en tegen de angst die politici als Wilders en Le Pen zinnebeelden (Trouw, 30/03). Ik begreep hun bezorgdheid. Europese idealen staan op de helling: door de twijfelachtige deal met Turkije verliezen vluchtelingen het fundamentele recht om een vluchtelingenstatuut te vragen. Maar maakt mij dat tot migrant in dit land? En zijn open grenzen het antwoord? Ik denk het niet. Als kind al reisde ik met mijn ouders naar Athene, de bakermat van de Europese cultuur. Ik deed nadien de andere continenten aan. Europa voelde altijd als thuis.

Echt grenzen oversteken is natuurlijk meer dan op vakantie gaan. Wat betekent het dan wel? Dat beschrijft Paul Scheffer in ‘De vrijheid van de grens’. Grenzen zijn volgens hem noodzakelijk, ze moeten evenmin helemaal open als hermetisch dicht. De vraag is wel hoeveel mensen volwaardig burger kunnen worden van de EU. Mensen worden namelijk geen voorstander van vrijheid en gelijkheid zodra ze voet zetten op Europese bodem. Die werkelijkheid is ongemakkelijk, en het is verleidelijk om ze te ontkennen. Die miskenning getuigt juist van eurocentrisme: de Europese neiging om de eigen cultuur en traditie op anderen te projecteren. Het is een typisch Europees trekje om zichzelf uit te vlakken, en vervolgens te veronderstellen dat anderen zich ook meteen losmaken van hun culturele of religieuze identiteit. Alsof het niet uitmaakt of je uit Japan, Pakistan of Brazilië komt, zodra je in een land arriveert. De voorstanders van open grenzen, die bij uitstek aan het verwijt van eurocentrisme willen ontsnappen, wenden de vreemdheid van het eigene voor: ‘we zijn allemaal migranten’. Dat lijkt me een gratuite bewering, die onrecht doet aan de verscheurende ervaringen van migranten. Dit eurocentrisme, dat zich alleen tot Europese politieke kwesties richt, heeft geen oog voor hoe verschillend – en vaak radicaal antidemocratisch – mensen uit andere werelddelen denken.

Voorstanders van open grenzen verafschuwen Europese vormen van nationalisme. Maar ze sluiten de ogen voor nationalisme dat van buiten de Europese Unie komt. Als als we naar de feiten kijken, zien we dat bijna 70% van de Turkse Belgen die deelnamen aan de stembusgang in november 2015, kozen voor de rigoureus nationalistische AKP van Erdogan. Dat is geen geruststellende gedachte voor voorstanders van de rechtstaat, de democratie en de vrijheid van meningsuiting. Het lijkt me eigen aan een Europese zelfoverschatting om zo’n Turks nationalisme te negeren: alsof een politieke beweging alleen invloedrijk of betekenisvol kan zijn wanneer ze van oorsprong Europees is.

Dat we allemaal migrant zouden zijn, wordt ook tegengesproken door de feiten: de immobiliteit is veel groter dan men denkt. Slechts 3% van de wereldbevolking is migrant, vertelt Scheffer, en in Europa en Amerika gaat het over 10 à 15 procent. Mensen zijn zelfs verrassend honkvast. Zeven op tien Fransen wonen in de regio waar ze geboren zijn.

Wie echt migrant wil zijn, moet op reis naar andere continenten, en daar de confrontatie met niet-Europese denkbeelden aangaan. Scheffer onderzocht de voorbije jaren ook hoe mensen in die andere continenten, hoe India, China en Brazilië naar Europa kijken. Zo maakt hij komaf met Europese vooronderstellingen, zo doorbreekt hij echt het eurocentrisme. Dan besef je dat die landen helemaal geen boodschap hebben aan de Europese neiging om zich als norm voor de wereld te beschouwen. Die landen zijn vooral gehecht aan hun soevereiniteit. Soevereiniteit betekent in Europa steeds minder, aldus Scheffer, maar elders des te meer. Kortom, het is een hele opgave om aan het eigen denkkader te ontsnappen. Ook voor wie vol overgave het goede wil doen en daarom voor open grenzen pleit.”