“Het ‘neoliberale’ paradigma is nu ook in onze verbeelding aan de macht. Dit weekend bracht Toneelgroep Amsterdam in een uitverkochte Singel een bewerking van ‘The Fountainhead’ (1943), het boek van de Russisch-Amerikaanse schrijfster Ayn Rands (1905-1982). Dit boek en ‘Atlas Shrugged’ fungeerden zowat als de bijbels van de Amerikaanse ‘neoliberale’ politiek vanaf de jaren ’80: zo weinig mogelijk staatsinterventie, zo veel mogelijk vrije markt.

De held van The Fountainhead is de ‘perfecte’ Howard Roark (vertolkt door Ramsey Nasr). Roark is een geniale, individualistische architect, die nauwelijks aan de bak komt in een maatschappij die vastzit aan traditie en middelmatigheid. Maar Roark behoudt zijn persoonlijke integriteit, gesterkt door zijn geloof in de kracht van het eigen ‘ik’. Ayn Rand verbindt aan die attitude een moraal van ‘egoïsme’.

En in het zeer succesvolle feuilleton Mad Men lijkt protagonist Don Draper (Jon Hamm), een klein broertje van Roark. Draper is het creatieve genie, omringd door middelmatige geesten. Hij is meer geïnteresseerd in creativiteit dan in geld. Draper heeft zijn arme jeugd succesvol overstegen en vindt dat hij aan niemand iets verschuldigd is: niet aan familie, kennissen of de samenleving.

Don Draper in ‘Mad Men’

Draper heeft een onfeilbaar psychologisch doorzicht in de verlangens van zijn medemensen. Zijn succes als reclameman is op die gave gebaseerd. Zoals Roark, ziet hij hoe mensen elkaar nabootsen, hoe behaagziek ze zijn. Ze scheppen niet, ze willen pronken. ‘Ze hebben zo’n behoefte aan iemand die hen vertelt wat ze moeten doen, dat ze naar om het even wie luisteren’: Don Draper is nog meer non-conformist dan de antikapitalistische hippie met wie hij een praatje slaat.

Bert Cooper (Robert Morse) in zijn bureau met Don Draper.

In ‘Mad Men’ wordt Ayn Rand ook kort genoemd, wanneer Bert Cooper, Drapers baas, hem een ruime bonus geeft: ‘We lijken op elkaar: we zijn productieve, rationele mensen en uiteindelijk alleen in ons eigen belang geïnteresseerd. Dat is kracht. We zijn volstrekt onsentimenteel over de mensen die van ons harde werk afhangen’. Maar ‘Mad Men’ toont ook de keerzijde van die geïdealiseerde zelfcreatie: Drapers verleden blijft hem achtervolgen.

Toch fascineert Draper omdat hij erin slaagt zichzelf te zien als de auteur van zijn stuk, als maat voor zijn moraal, als uitvinder van zijn lot. Dat is de ‘neoliberale’ droom van een mens zonder geschiedenis, zonder gemeenschap, zonder behoefte aan anderen.

Het neoliberale plaatje klopt niet helemaal: Don Draper wil niet de rijkste reclamemaker zijn, wel de beste. Howard Roark wil geen chique salon-architect zijn, wel de originele, compromisloze schepper. Het gaat dus niet om het geld. Dat Rands fantasie zoveel aanhangers heeft bij de pleitbezorgers van het neoliberale kapitalisme is dus vreemd: ze vereren een individualistische held die vecht tegen de middelmatige massa, terwijl de slimme kapitalist die massa voortdurend gebruikt om rijk te worden. En er zit nog een ander raar kantje aan: Rand gaat er van uit dat alle geniale geesten werden miskend en vertrappeld door de ondankbare mensheid. Tja, dat geldt dan niet voor Bach, Pasteur, Victor Hugo, bijvoorbeeld. Geniale creativiteit en generositeit staan niet noodzakelijk haaks op elkaar. En wie houdt iemand tegen om in een liberale democratie een uniek genie te zijn? Rands zwart-wit redenaties vallen maar te

Massa betoging in Sovjet Rusland

begrijpen vanuit haar geschiedenis: aan haar jeugdjaren in communistisch Rusland hield ze een obsessionele afkeer van elk collectivisme, van elke ‘slavenmoraal’ over. De vraag blijft: waarom slaan Rands verhalen met hun kinderlijk Nietzscheaanse boodschap aan ? Omdat ze een heldenverhaal brengen: een verhaal waarin elke mens zijn lot in handen mag, kan, moet nemen, waarin iedereen de motor van zijn eigen geschiedenis is.

Wie het ‘neoliberale’, egoïstische verhaal van Rand efficiënt wil bestrijden, moet begrijpen dat politiek vooral een strijd is om de verbeelding.”

Deze column verscheen in De Standaard, op 6 oktober 2014. In mijn vorige post toon ik enkele filmpjes met informatie, over The Fountainhead, en enkele fragmenten uit Mad Men.