“Bij het plechtige afscheid van een overledene hoort een mooie grafrede. Maar het overlijden van Wilfried Martens is ook het symbolische einde van een tijdperk. En daar hoort vooral opluchting bij.

Wilfried Martens heeft talloze verdiensten: hij leefde voor de politiek met een bijna grenzeloze toewijding. Afkomstig uit een eenvoudig gezin, werd hij op eigen verdienste premier van dit land. En na zijn lange politieke carrière hield hij de lucratieve bedrijfswereld op afstand. In tegenstelling tot andere oud-politici gebruikte hij zijn positie als verkozene door het volk niet om in ijltempo meer geld te verdienen dan dat gewone volk ooit bij elkaar zou krijgen. Dat strekt hem tot eer.

Toch is nostalgie naar Martens’ periode overbodig: de jaren ’80 waren politiek zeer instabiele jaren. De ene regering na de andere viel, maar telkens bleef Martens’ CVP de onvermijdelijke coalitiepartner. Verzuiling, alleen in het Italiaanse vertaalbaar (als  lottizzazione), maakte elk aspect van de burgerlijke samenleving voorwerp van partijpolitieke verdeelsleutels. De Belgische situatie leek een beetje op de Italiaanse, waarin christendemocraat Andreotti , bijgenaamd ‘Il Divo’ de hoofdrol speelde. In België was de Franstalige socialist Guy Spitaels op dat moment ‘Dieu’. Het was een tijd van corruptieschandalen, grijze partijfinanciering en problemen bij Justitie (De Bende van Nijvel, de politieoorlog). Ironisch genoeg kwam aan de politieke instabiliteit pas een einde toen een rechtse, separatistische partij doorbrak: in Italië werd dat de Lega Nord, in België het Vlaams Blok.

Met Martens verdwijnt ook een symbool van een bepaalde politieke cultuur. Hij keurde de plaatsing van kernwapens goed, in een dol nucleair opbod van de Amerikaanse regering onder president Reagan. De vredesbeweging mobiliseerde. Gigantische betogingen in Brussel mochten niet baten. Vreemd genoeg gebeurde die plaatsing slechts enkele jaren voor de val van de Sovjet-Unie. Was er dan wel een reële dreiging vanwege die Sovjet-Unie? Nu is de koude oorlog al lang voorbij, maar het nucleaire arsenaal ligt nog steeds opgestapeld in Belgische kazernes. In die periode ontbrak het de Belgische regering wel eens aan moed. Het was ondenkbaar dat Martens zou doen wat Guy Verhofstadt in 2003 bij de oorlog in Irak wel deed: ‘neen’ zeggen tegen de Amerikaanse buitenlandse politiek, gebaseerd op imperialistisch eigenbelang.

Martens stond bekend om zijn gezwollen retoriek. Hij leek niet in staat een politieke kwestie helder te bespreken. Maar dat was wellicht geen persoonlijk gebrek. In zijn laatste gesprekken met Klara-journalist Jean-Pierre Rondas geeft Martens wel een glasheldere analyse van België. Zijn stijl als premier paste echter perfect bij het pacificatiemodel: een waak-en zorgzame elite streeft naar het behoud van het systeem. Daartoe sluit ze uitgewerkte akkoorden achter gesloten deuren,  zoals in het afgelegen dorpje Poupehan.

Welke uiteenlopende visie partijen voor verkiezingen ook hebben, zodra deelname aan de macht lonkt, stelt die elite alles in het werk om het bedreigde machtsevenwicht te herstellen:  weinig transparante afspraken worden met behulp van de verzuiling geïmplementeerd.  De burger hoeft niet alles te begrijpen, want de elite kiest voor de ‘best mogelijke’ politiek. En alle partners verdedigen die oplossing. Maar in België liep het met die verdediging wel eens mis. De populariteit van José Happart, bijvoorbeeld, was gebaseerd op zijn weigering om federale compromissen over Voeren te aanvaarden.

Martens liet dan vaak betijen, zelfs wanneer koning Boudewijn Happart in het geheim langs de autoweg ontmoette. Of er bij verkiezingen dan nog van een ‘democratische wilsvorming’ sprake kan zijn, leek in België toen geen politieke prioriteit. En nu dan? Het pacificatiemodel werd na een aantal staatshervormingen in de Grondwet vastgelegd. De behoudsgezinde krachten zijn nog steeds sterk, al zijn de zuilen afgebrokkeld. Maar de jaren ‘80 komen nooit meer terug.”

Deze column verscheen in De Standaard van 21 oktober 2013. De staatsbegrafenis van Martens vond plaats op zaterdag 19 oktober.

‘Il Divo‘ is de film van Paolo Sorrentino, over Andreotti.

Over de problematische aard van politieke conflicten in België schreef ik vroeger een tekst: er zijn goede en slechte conflicten.

Andere teksten over Martens: door Rik Van Cauwelaert in De Tijd, Luc Huyse in De Standaard. Een ander kritisch essay stond in De Morgen, door Vincent Scheltiens. Hendrik Vuye belicht de staatshervormingen onder Martens voor Doorbraak. Veel aandacht ging naar Martens derde huwelijk met Miet Smet, maar die commentaren heb ik niet opgenomen.